مشاور عالی وزیر بهداشت با اشاره به مهم‌ترین چالش‌های جمعیتی کشور و ارائه راهکار برای آنها، گفت: طی ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد از جمعیت ایران پیر خواهند شد، بنابراین در حال حاضر باید برای افزایش نرخ باروری ایرانیان برنامه‌ریزی کنیم.
دکتر محمد اسماعیل اکبری به بهانه روز جهانی جمعیت و تنظیم خانواده در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به وضعیت جمعیتیِ کشور و رفتار باروری ایرانیان، گفت: معمولا وزارت بهداشت یا افرادی که مسئولیت تامین سلامت مردم را برعهده دارند، به دنبال رفع مشکلات مردم هستند. بر همین اساس به عنوان مثال وزارت بهداشت کسی را که سرطان دارد یا مبتلا به فشار خون است، درمان می‌کند. حال از دیدگاه من به عنوان یک فرد قدیمی حوزه سلامت، مهم‌ترین مشکل مردم در حال حاضر وضعیت جمعیت در کشور است و هیچ مساله سلامتی در کشور نداریم که به حرمت و اهمیت مساله جمعیت باشد. همه دنیا هم به این موضوع توجه کردند و برایشان ارزشمند بوده و در این حوزه سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی کرده‌اند.
نگاهی به فراز و نشیب‌های جمعیتی ایران
وی با بیان اینکه جمعیت در ایران فرازونشیب‌های اعجاب‌آوری را داشته است، افزود: در اوایل انقلاب به دلیل وضعیتی که در زمان انقلاب ایجاد شد، جمعیت ضریب رشد بالایی پیدا کرد؛ به‌طوری که در برخی استان‌ها نرخ رشد جمعیت یا همان نرخ باروری کلی به حدود شش تا هفت می‌رسید و در برخی استان‌ها ۴.۵ بود. در آن زمان میانگین نرخ باروری کلی حدود سه گزارش شده بود. بر این اساس یک خانم در سن باروری‌اش به طور میانگین ۳.۲ بچه به دنیا می‌آورد که این نرخ باروری منجر به نرخ رشد بالایِ جمعیت می‌شد. این درحالیست که در طی سال‌های اخیر میزان باروری کلی، یعنی تعداد بچه‌هایی که یک خانم در سن باروری به دنیا می‌آورد، کاهش پیدا کرده است. البته این موضوع نه‌تنها در کشور ما بلکه درتمام دنیا رخ داده و نرخ باروری در دنیا هم کاهش یافته است و هیچ کشوری را نداریم که نرخ باروری‌اش کاهش نیافته باشد. حتی میزان کاهش نرخ باروری در کشورهای غربی و ثروتمند بیش از کشورهای فقیرتر و غیرتوسعه‌یافته است که این موضوع دلایل مختلف اجتماعی و فرهنگی دارد.
جمعیت ایران سالانه چقدر افزایش می‌یابد؟
اکبری با بیان اینکه با وجود کاهش نرخ باروری در تمام دنیا از جمله ایران، باز هم جمعیت رشد کرده است و هیچ کشوری نیست که در کنار کاهش نرخ باروری، رشد جمعیت نداشته باشد، ادامه داد: تقریبا در دنیا سالانه حدود ۸۳ میلیون نفر به جمعیت اضافه می‌شود. در کشور ما نیز سالانه قریب به یک میلیون نفر به جمعیت کشور اضافه می‌شود. بنابراین هم جمعیت رشد می‌کند و هم نرخ باروری کاهش می‌یابد. نتیجه این موضوع این است که جمعیت به سمت پیری می‌رود. معنی این موضوع این است که نظام سلامت اقداماتی در حوزه سلامت انجام داده که بر میزان سال‌های زندگی مردم افزوده شده، امید به زندگی را بالا برده و با بیماری‌ها مقابله کرده است. ازطرفی نرخ باروری هم کاهش یافته و جمعیت به سمت پیری می‌رود.
۳۰ سال آینده ۳۰ درصد ایرنیان پیر خواهند بود
وی افزود: در عین حال باید توجه کرد که پدیده پیری جمعیت به‌ویژه در کشورهای ثروتمند و غربی هم اتفاق افتاده است، اما اتفاق بدی که افتاده این است که در کشور ما سرعت رشد پیری دارد از همه جا جلو می‌زند؛ به‌طوری‌که در ۲۰ سال آینده ۲۰ درصد جمعیت‌مان پیر خواهند بود و در ۳۰ سال آینده ۳۰ درصد جمعیت ایران پیر می‌شوند. یعنی از هر سه فرد یک نفر پیر خواهد بود. حال فرد پیر قاعدتا قدرت تولید ندارد و فرد دیگری باید خرجش را بدهد. افرادی که اکنون ۴۰ ساله‌اند، ۲۰ سال دیگر ۶۰ ساله شده و به گروه پیرها می‌پیوندند. حال در کشور ما به طور متوسط ۳۸ درصد افراد پیر شغل دارند و ۶۰ درصدشان سواد دارند. بنابراین در گروه سالمندان ۴۰ درصد بی‌سوادند و ۶۰ درصد شغل ندارند. بنابراین این افراد روی دست جوانان کشور می‌مانند.
وی همچنین گفت: از طرفی از آنجایی که میزان باروری کلی کاهش یافته است، دیگر جوانی هم نداریم که به این افراد خدمت دهد. بچه‌هایی که در حال حاضر به دنیا می‌آیند در آینده بارهای سنگینی بر دوش خواهند داشت. این اتفاق در کشورهای غربی هم افتاده، اما تفاوتش این است که آنها در طول عمرشان به فکر جمعیت بودند و آن را مانیتور و کنترل کرده‌اند، اما ما این مساله را رها کره‌ایم. بر همین اساس گروه کار و مولد که به افراد ۱۵ تا ۶۵ ساله می‌گوییم در تمام کشورهای ثروتمند و غربی هرگز اُفت نکرده‌اند و همیشه در رده‌های بالا بوده‌اند. این گروه در ایران در حال نابودی است؛ به طوری که وضعیت‌مان از میانگین دنیا بالاتر است و در آینده هم بدتر خواهد شد.
نمی‌توان از سالمندی پیشگیری کرد، اما...
اکبری با بیان اینکه سالمندی اتفاقی است که در کشور ما رخ داده و نمی‌توان از آن جلوگیری کرد، گفت: بنابراین ما باید میزان جمعیت جوان را زیاد کنیم. باید توجه کرد که سن سالمندی در کشورهای مختلف متفاوت است. سازمان بهداشت جهانی هم در این حوزه تقسیم‌بندی‌هایی دارد. در ایران سن بین ۶۰ تا ۶۳ سال به بالا را جزو گروه سالمند می‌آوردند که در این سنین افراد برخی از توانایی‌ها را به‌طور فیزیکی یا روحی از دست می‌دهند و دیگر جزو گروه مولد محسوب نمی‌شوند. برخی از کشورهای غربی این عدد را تا ۶۵ سال می‌گویند.
۲ چالش عمده جمعیتی در کشور سن ازدواج ایرانیان چقدر است؟
وی تاکید کرد: کم تعداد شدن گروه مولد در کشور می‌تواند گرفتاری‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی به بار آورد. حال عوامل مختلفی در این زمینه دخیل است؛ اول اینکه میزان ازدواج کاهش یافته است و تاخیر در ازدواج وجود دارد، حال تاخیر در ازدواج منجر به تاخیر در باروری نیز می‌شود. در حال حاضر متوسط سن ازدواج در زنان ایرانی به ۲۴ سال و در مردان ایرانی نزدیک به ۳۰ سال رسیده است. از زمان ازدواج تا اولین باروری هم به طور متوسط ۴.۵ سال فاصله است. همچنین در حال حاضر در کشور ۱۳ میلیون نفر فرد در شُرف ازدواج داریم که آماده ازدواج هستند که حدود ۶.۵ میلیون دختر و ۶.۵ میلیون پسر هستند، اما اگر این ۱۳ میلیون همین الان هم ازدواج کنند، باز هم اتفاقی برای جمعیت کشور نمی‌افتد. زیرا فرهنگ بی‌بچگی، دیربچگی و یا تک‌بچگی در کشور جا افتاده است و این فرهنگ خطرناکی است. همه این‌ها ضد باروری و رشد جمعیت و توسعه است و به مملکت لطمه می‌زند.
بازنگری آیین‌نامه‌های جمعیتی وزارت بهداشت
اکبری با بیان اینکه وزارت بهداشت برنامه‌های مفصلی در زمینه آموزش‌های قبل از ازدواج داشته است و ما در حال بازنگری این برنامه‌ها هستیم، گفت: در حال حاضر وزارت بهداشت، به‌ویژه آقای وزیر به دنبال تغییر در روش‌ها است تا تک‌تک آنها بازنگری شود. بنده هم این اقدامات را با مبانی علمی تعقیب می‌کنم. به هر حال ما وزارت بهداشت هستیم و باید حرف‌هایمان علمی و مبتنی بر مستندات باشد. باید توجه کرد که از نظر علمی میزان سطح استروژن عاملی است که ما در باروری مورد توجه قرار می‌دهیم. یعنی خانمی که باردار می‌شود سطح استروژنش بالا می‌رود. سطح استروژن هر چه بالاتر رود، خطرات بارداری برای مادر بیشتر است. سطح استروژن در زنان زیر ۲۰ سال حداقل ۳۰ درصد کمتر از زنان ۲۰ تا ۳۰ ساله است؛ یعنی یک‌سوم. بر این اساس عوارض و بیماری‌های بارداری در زیر ۲۰ سالگی بسیار پایین‌تر است. بارداری زیر ۲۰ سال در دنیا یک استاندارد علمی محسوب می‌شود. بر همین اساس شاخص‌های بهداشتی برای باروری، زیر ۲۰ سال را نشان می‌دهند. در حالیکه سن ازدواج دختران ما به بالای ۲۰ سال رفته است و این یکی از شاخص‌هایی است که وزارت بهداشت باید به مردم معرفی کند. این موضوع آنقدر از نظر علمی مهم است که در کشورهای غربی کسانی که زیر ۲۰ سال هستند، حتی اگر ازدواج نکنند یا باردار نشوند، تخمک‌هایشان را فریز می‌کنند تا بعد از ازدواج، از آنها استفاده کنند.
اکبری ادامه داد: در عین حال شاخصی به نام شاخص رشد توسعه انسانی پایدار داریم که از سوی سران کشورها تعیین شده است. یکی از این شاخص‌ها، مربوط به باروری‌های زیر ۲۵ سال است. بنابراین از نظر بیولوژیک باروری زیر ۲۰ سال اهمیت بالایی دارد. در شاخص توسعه انسانی پایدار هم باروری زیر ۲۵ سال شاخص توسعه محسوب می‌شود و کشوری که باروری زیر ۲۵ سالش پایین باشد، رشد نمی‌کند. اگر افراد در کشورهای غربی دیر بچه به دنیا می‌آوردند یا کم بچه به دنیا می‌آورند، این کشورها افراد ۲۵ ساله را جذب می‌کنند و به طور طبیعی با مهاجرت آن اتفاق را جبران می‌کنند. ما این اقدام را هم انجام نمی‌دهیم و برایش برنامه‌ای هم نداریم. بنابراین از نظر علم بیولوژیک سن ازدواج باید به شدت پایین آید. اگر می‌خواهیم سالم بمانیم باید بارداری ما زیر ۲۰ سال ازدواج افتد. البته این‌ها فقط در اختیار وزارت بهداشت نیست، بلکه وزارت اقتصاد، وزارت مسکن، بانک‌ها و ... هم باید کمک کنند. چون فرزندآوری یک مولفه اجتماعی است. وزارت بهداشت از نظر بیولوژیک و برای سلامت مردم این توصیه را می‌کند. مانند اینکه می‌گوییم زیاد نمک نخورید تا به فشار خون مبتلا نشوید.
نرخ باروری باید به ۳ برسد
مشاور عالی وزیر بهداشت در امر اجتماعی شدن سلامت، با بیان اینکه نرخ باروری در کشور باید به بالای سه برسد، گفت: یعنی تعداد بچه‌ها در هر خانوار نباید کمتر از سه فرزند باشد تا به جمیت نرمال برسم. در حال حاضر نرخ باروری ما ۲.۰۱ است. نرخ جایگزینی در کشور ما با نرخ جایگزینی در کشورهای دیگر متفاوت است. به نظر من هیچ نرخ جایگزینی زیر سه به ما کمک نمی‌کند و حداقل باید به سه برسیم. وقتی می‌خواهیم مردم سه بچه دنیا آورند، باید مانند تمام دنیا به خانواده‌ها تسهیلات بدهیم. به عنوان مثال در بسیاری از کشورهای اروپای شرقی خانه رایگان می‌دهند. در بسیاری از کشورها مانند فرانسه افراد از مالیات معاف می‌شوند. در کانادا اگر کسی سومین بچه‌اش به دنیا بیاید، پدر و مادر حقوق می گیرند، اما تا زمانی که کودک به سن مدرسه برسد، در خانه می‌مانند. همه دنیا به این فکر افتادند که خطاهای گذشته‌شان را در حوزه جمعیت جبران کنند. اینکه کانادا ناگهانی درب‌های مهاجرتش را باز کرد، برای این بود که نیروی کارش را تامین کند. ما این ساختارهای مدیریتی را رها کردیم. ما در کشور برای استخدام‌هایمان دنبال این هستیم که چه کسی مجرد است. این کار نادرست است، بلکه باید افراد بچه‌دار در اولویت قرار گیرند.
اکبری با بیان اینکه بارداری حداکثر باید زیر ۲۵ سال اتفاق افتد و شاخص باروری باید به حداقل سه فرزند برسد، گفت: البته بارداری‌ها باید با فاصله شیردهی مناسب اتفاق افتند؛ زیرا اگر یک بچه دو سال از شیر مادر تغذیه کند، مادر قادر است بچه بعدی را هم سالم به دنیا آورد. یعنی فاصله کودکان حداقل دو سال باشد. حال اگر این اتفاقات بیفتد و همه بخش‌ها به افراد تسهیلات داده و کمک کنند، می‌توان وضعیت جمعیتی کشور را کنترل کرد. البته در این صورت وظیفه وزارت بهداشت سخت‌تر هم می‌شود. زیرا باید افراد بیشتری را مراقبت کند.
وضعیت نگران‌کننده جمعیت در ایران و اقدام وزارت بهداشت
وی تاکید کرد: وضعیت جمعیتی ما واقعا نگران‌کننده است و کمتر از ۳۰ سال آینده جمعیت ما پیر می‌شود. این یک واقعیت است که کودکان آینده ما باید به طور متوسط پنج نفر را حمایت کنند. حال شما هزینه‌های زندگی در ۲۵ سال آینده را تصور کنید. طبیعتا یک سفره خشک و خالی نمی‌تواند نان همه را تامین کند.
۹.۸ ایرانیان سالمند هستند
اکبری با بیان اینکه در حال حاضر ۹.۸ جمعیت‌مان سالمند است و هنوز جمعیت‌مان جوان است، اظهار کرد: تا ۲۵ سال آینده پنجره جمعیتی کشور باز است و جزو کشورهای جوان محسوب می‌شویم. اما نباید در این سال بایستیم؛ چراکه اگر نرخ باروری بالا نرود، دچار مشکل می‌شویم. باید بدانیم که از ۲۰ سال آینده بالای ۲۰ درصد جمعیت‌مان سالمند هستند و این یعنی از هر پنج نفر یک نفر سالمند خواهد بود. از این چهار نفر ۱.۵ نفر هم زیر ۱۵ سال است و ۲.۵ نفر داریم که در ۳۰ سال آینده به یک نفر تقلیل می‌یابند. از طرفی تمام بیماری‌های غیرواگیر اعم از فشار خون، دیابت، سرطان و... مربوط به دوره سالمندی است. بنابراین بودجه وزارت بهداشت باید چندین برابر شود تا فردی را که مولد هم نیست درمان کند؛ چراکه نمی‌شود آنهارا رها کرد. زیرا امید به زندگی‌مان پایین می‌آید. در حال حاضر متوسط امید به زندگی در کشور ۷۴ سال است که شرایط خوبی را نشان می‌هد.
بارداری‌های خطرناک
مشاور عالی وزیر بهداشت در امر اجتماعی شدن سلامت تاکید کرد: البته امید به زندگی به معنای زنده ماندن نیست، بلکه به معنی با کیفیت زندگی کردن است. در ایران هنوز نزدیک به ۱۰ سال آخر از عمر با کفایت و کیفیت نیست و معمولا این ۱۰ سال افراد بیمارند. باید این ۱۰ سال را کاهش دهیم؛ چراکه هرچقدر میزان بی‌کیفیتی عمر را کاهش دهیم، بهتر است. کار سخت است، اما شدنی است.
وی در پایان صحبت‌هایش گفت: مهم‌ترین پیام ما لزوم بچه‌دار شدن است که شاخص نهایی ماست. البته برخی افراد هم هستند که به دلیل بیماری حتی طبق قانون، حق ندارند باردار شوند که عددشان بسیار کم بوده و گاهی کمتر از دو درصد جامعه هستند. برخی افراد هم هستند که در حال حاضر بیمار هستند. آنها می‌توانند باردار شوند، اما مراقبت بیشتری را می‌طلبند. ما به عنوان وزارت بهداشت باید این افراد را از خطرات باخبر کنیم و از آنها مراقبت به عمل آوریم. در عین حال ما بارداری زیر ۱۷ سال و بالای ۳۵ سال را هم پرخطر می‌دانیم.