به گزارش مشرق، سال ۱۳۹۴ که حذف شعار «مرگ بر آمریکا» از دیوار لانه جاسوسی خبرساز شد، بسیج دانشجویی در واکنشی سریع به جنجال‌ها، در بیانیه‌ای قاطعانه نوشت: «بسیج دانشجویی جهت استحضار ملت شریف ایران اعلام می‌کند شعار «مرگ بر آمریکا» برای همیشه زینت‌بخش دیوارهای این مکان خواهد ماند». حالا پس از پنج سال، انتشار تصاویری از سفیدکردن دیوارنگاره‌ها و جملات دیوار جنوبی مشرف به خیابان طالقانی، دوباره خبرساز شده است، با این تفاوت که این‌بار بسیج دانشجویی واقعا مسوولیت این تغییرات را برعهده گرفته است.
«ما عاقلانه انتخاب می‌کنیم و عاشقانه عمل می‌کنیم»؛ جمله‌ای که احتمالا احساس می‌کنید روزی جایی آن را دیده و خوانده‌اید؛ همان جمله مشهور شهیدعلم‌الهدی، از دانشجویان پیرو خط امام؟رح؟ و تسخیرکنندگان لانه جاسوسی آمریکا که درکنار نقاشی مجسمه آزادی با سری که اسکلت جایگزین آن شده و روی پرچم آمریکا نقش بسته است، نوشته شده بود. این تصاویر و مضامین روی دیوار سفارت سابق آمریکا، سالیان سال از تاریخ اتفاقی خبر می‌داد که در این مکان رخ داده بود و به این مجموعه و حتی محوطه جانبی آن هویتی ضداستکباری می‌بخشید. بااین‌حال، جالب است بدانید حتی این ترکیب نوشتاری بر دیوارهای لانه جاسوسی هم تنها عمری ۱۲ساله دارد و پیش‌ازآن در چند مرحله دیگر، بازآفرینی یا بازسازی شده است.
هدیه ضداستکباری هنرمندان به انقلاب ایران
پاییز سال ۱۳۵۹ هنوز گروگان‌های آمریکایی در ایران بودند که هانیبال الخاص، نقاش نام‌آشنا در جریان هنر نوگرای ایران حتی پیش از وقوع انقلاب اسلامی، در دفتر اول شورای نویسندگان و هنرمندان ایران چنین نوشت: «اصل این است که به این مردم غارت‌زده و بحق قهرکرده از هنر، نشان داد نقاشی زبانی است بس گویا، زبانی مال همه ملل و بی‌نیاز از ترجمه. در اینجا بود که آرزومندانه مثال زدم اگر بگذارند بر دیوار لانه جاسوسی پرده‌ای بزرگ بکشیم، به مردم در حال عبور نشان دهیم که با تصویر می‌توان تسخیر لانه جاسوسی به‌دست جوانان دلیر پیرو خط امام، راهپیمایی مردم ایران در دفاع از این حرکت بزرگ و... را با تصویری واضح نشان داد. اگر بگذارند چه قدم درستی خواهد بود در راه نقاشی و چه هدیه‌ای به ما...» همین اتفاق هم رخ داد و دیوارهای سفارت تسخیرشده آمریکا رنگ و نقشی تازه و آمیخته با هویتی ضداستکباری گرفت که رفته‌رفته به جزئی از شخصیت این مجموعه و ساختمان‌هایش فارغ از اینکه چه کاربری‌ای برای کدام نهاد یا سازمان دارد، تبدیل شد.
پیام‌ها دقیق‌تر و رساتر می‌شوند
در چهار دهه، به‌جز مردم ایران که هر سال در ۱۳آبان مهمان موفق‌ترین جغرافیای جهان در استکبارستیزی می‌شوند، این محوطه بازدیدکنندگانی از سایر کشورها نیز دارد که پیش‌زمینه‌ها و پیش‌فرض‌های دیگری درباره وقایع تاریخی و جاری در آن دارند. دیوارنگاره‌های لانه جاسوسی همواره موضوع جذابی برای عکاسی توریست‌ها و خبرنگاران خارجی بوده است و گاهی حتی سر از گزارش‌های ضدایرانی خبرگزاری‌هایی درمی‌آورد که تلاش می‌کردند فضای اجتماعی ایران را به‌نحوی حاوی تضادهای لاینحل نشان دهند. آشنانبودن با زبان فارسی و موجزبودن پیام‌های تصویری که در شرایط جدید ایران به‌قدر کافی گویا نیست، بستر را برای چنین برداشت‌های ناآگاهانه یا فرصت‌طلبانه‌ای آماده‌تر می‌کرد.
این اولین مرحله بهسازی نیست
سازمان بسیج دانشجویی که وارث مجموعه ۱۳آبان است، در سال‌های قبل چندباری برای بهسازی دیوارنگاره‌ها تلاش کرده که یکی از آن‌ها به سال ۱۳۹۵ بازمی‌گردد. آقای مرتضی گودرزی‌دیباج، مدیر وقت مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری، دراین‌باره گفته بود: «ما در فعالیتی برون‌مرکزی طرحی جامع ارائه دادیم که با همکاری مرکز فرهنگی سپاه، نقاشی دیواری بزرگ روی دیوار لانه جاسوسی خلق کنیم که این نقاشی دیواری مجموعه‌ای از نقاشی‌هایی است که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تا تسخیر لانه جاسوسی را دربر می‌گیرد و هنرمندان زیادی از پیشکسوتان حوزه تا جوان‌ها را درگیر خواهد کرد. در زمان مقرر، طرح‌های این نقاشی دیواری بزرگ را هم رونمایی خواهیم کرد». بااین‌حال، این طرح درادامه ناکام ماند؛ اما باز در مهر۱۳۹۷، سازمان بسیج دانشجویی در فراخوانی از تمام طراحان، هنرمندان و به‌ویژه دانشجویان هنرمند فعال درزمینه طراحی و گرافیک دعوت کرد طرح‌های خود را برای ترسیم روی سیاسی‌ترین دیوار جهان (دیوار سفارت سابق آمریکا در ایران) برای دبیرخانه این فراخوان ارسال کنند.
امسال بالاخره این اراده تحقق عملی یافت و با انتشار قاب‌های سفیدشده دیوارنگاره‌های لانه جاسوسی در روزهای اخیر، سازمان بسیج دانشجویی نشان داد قصد دارد تا آبان طرحی نو دراندازد. آقای سیدعلی فتح‌اللهی، معاون اجرایی سازمان بسیج دانشجویی، با اشاره به قدمت ۱۲ساله این دیوارنگاره‌ها، در گفت‌وگو با «صبح‌نو» می‌گوید: «این مجموعه تا پیش از سازمان بسیج، متعلق به چند نهاد دیگر هم بوده و هرکدام روی دیوارها تغییراتی داده و بازسازی‌هایی کرده‌اند». وی گفت: «با احتساب تغییرات امسال، مجموعا طراحی دیوارنگاره‌ها در سه مرحله در طول این ۴۰ سال تغییر کرده است و از هر مرحله نیز، عکاسی و مستندسازی شده است که همزمان با رونمایی از طرح‌های جدید، نمایشگاهی از این ادوار و تغییرات نیز برپا خواهد شد».
جملات شهدا باقی خواهند ماند
فتح‌اللهی درباره دلیل تصمیم به تغییر و بهسازی طرح‌ها نیز توضیح می‌دهد: «طرح‌های موجود ازنظر ظاهری، قدیمی شده بودند و ازآنجاکه این منطقه و خود مجموعه سفارت، محل رجوع بسیاری از مهمان‌های داخلی و خارجی است که برای بازدید از موزه استکبارشناسی می‌آیند، نیاز است در انتقال پیام و محتوای تصاویر دقت بیشتری شود». معاون اجرایی سازمان بسیج با اشاره به میزان تغییرات در جملات و تصاویر قبلی می‌افزاید: «در طرح‌های جدید، از جملات مهم قبلی خصوصا جملات شهدای خود لانه استفاده شده است؛ اما تلاش شده پیام‌ها با فضای روز متناسب‌تر باشد و منظور و اراده ملت ایران را در دشمنی با استکبار و نماد اصلی آن که دولت آمریکاست، دقیق‌تر و واضح‌تر برساند».
ارتباط تصویری گویاتر برای خارجی‌ها و ایرانی‌ها
او ضمن تأکید بر اینکه عکاسی توریست‌های خارجی در این منطقه نشان‌دهنده اهمیت دیوارنگاره‌های سفارت سابق آمریکاست، اضافه می‌کند: «برای ارتباط بهتر با بازدیدکنندگان غیرفارسی‌زبان و راحت‌ترشدن انتقال پیام حتی برای مردم خودمان، تلاش شده در طرح‌های جدید بیشتر از تصویر و قالب‌های هنری استفاده کنیم. از طرف دیگر، به‌لحاظ بصری این مشکل در خوانش جملات فارسی روی دیوارها وجود داشت که مسیر حرکت در خیابان طالقانی یک‌طرفه و از غرب به شرق بود؛ درحالی‌که رسم‌الخط فارسی از راست به چپ است و هماهنگ‌نبودن این دو، خوانش بصری جملات را نیز سخت‌تر می‌کرد. این دو دلایل عمده برای افزایش بیشتر انتقال پیام تصویری در دیوارنگاره‌های جدید هستند».معاون اجرایی سازمان بسیج دانشجویی در پاسخ به این پرسش که در طراحی‌های جدید از کدام طراحان استفاده شده است، می‌گوید: «بخشی از طرح‌ها به منتخب‌های فراخوان سال گذشته بازمی‌گردد و تعدادی را هم سفارش دادیم که متناسب با شرایط خاص جدید کشور به‌روزتر باشند». وی همچنین عنوان می‌کند در بازآفرینی طرح‌ها از جوانان و پیشکسوتان حوزه گرافیک و تصویرسازی استفاده شده است.
نمایشگاهی از مستندات دیوارها همزمان با رونمایی
فتح‌اللهی درباره برخی اعتراض‌ها در شبکه‌های اجتماعی به ناگهانی‌بودن حذف طرح‌ها از روی دیوار لانه نیز به «صبح‌نو» توضیح می‌دهد: «البته شاید بهتر بود از قبل با فضاسازی، افکار عمومی برای این تغییرات آماده‌تر می‌شد؛ اما از یک طرف هم می‌توان گفت این غافلگیری خودش به‌نوعی مؤید فضاسازی و ایجاد نوعی بازخوردهای روانی است که جامعه را دربرابر اتفاقات سفارت سابق آمریکا در تهران حساس می‌کند». معاون اجرایی بسیج دانشجویی ابراز امیدواری می‌کند طرح‌های جدید در فضایی محصور تا پیش از ۱۳آبان امسال روی دیوارها اجرا خواهند شد و مراسم رونمایی طرح‌های جدید همزمان با روز استکبارستیزی، درکنار نمایشگاهی از مستندات و عکس‌ها و فیلم‌های چهار دهه قبل مربوط به این دیوارهای پرخاطره برگزار خواهد شد.
*صبح نو