به گزارش مشرق، از ۱۵ شهریور ماه سال جاری - زمان ورود ایران به گام سوم کاهش تعهدات برجامی - یک ماه می‌گذرد و با وجود گذشت یک ماه از سومین فرصت ۶۰ روزه ایران به طرف‌های باقیمانده در برجام و مشخصا سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و انگلیس)، هیچ تحول مثبتی از ناحیه آنها برای عمل به تعهداتشان رخ نداده است. پادرمیانی‌های ماکرون و آبه هم جواب نداد و هنوز هم اروپایی‌ها منتظر چراغ سبز واشنگتن هستند، چراغی که به نظر می‌رسد در یک ماه آینده هم سبز نخواهد شد.
در همین خصوص رهبر معظم انقلاب اخیرا در بیاناتی بر تداوم کاهش تعهدات هسته‌ای تا رسیدن به نتیجه مطلوب تأکید کردند و پس از این بیانات، سازمان انرژی اتمی ایران در بیانیه‌ای با اشاره به منویات معظم له، اعلام کرد که این سازمان به کاهش تعهدات هسته‌ای در برجام و از سوی دیگر به فعالیت‌های گسترده علمی و راهبردی و دستیابی به توانمندی‌های جدید در چارچوب قوانین ملی و تعهدات پادمانی تا نیل به نتیجه مطلوب ادامه می‌دهد.
بیشتر بخوانید:
آیا ایران حق کاهش تعهدات برجامی را دارد؟
برجام و بازگشت فرانسه به نقش قدیمی
سازمان انرژی اتمی همچنین اعلام کرد: «یقین داریم همانگونه که پیش‌تر مقامات و کارشناسان بین‌المللی از دستاوردهای ارزشمند و افتخارآفرین سازمان مانند تولید سوخت 20 در صد حیرت زده شدند، در آینده نزدیک از دستاوردهای جدید متخصصان ایرانی در حوزه فناوری هسته‌ای صلح آمیز مبهوت خواهند شد.»
مجموعه شواهد و عدم پیشرفت موضوعات مرتبط با انجام تعهدات هسته‌ای اروپا حکایت از آن دارد که احتمالا، باز هم اروپا از فرصت یک ماه آینده بهره نخواهد برد و جمهوری اسلامی ایران همانگونه که پیش از این اعلام کرد، وارد گام چهارم کاهش تعهدات برجامی خواهد شد.
در ۱۸ اردیبهشت ماه سال جاری، شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران پس از صبر استراتژیک یک ساله و با گذشت یک سال از خروج آمریکا از برجام و عدم پایبندی طرف‌های مقابل به تعهداتشان، در بیانیه‌ای کاهش تعهدات را اعلام و فرصت ۶۰ روزهای به طرف مقابل داد که این فرصت سه بار دیگر هم تکرار شد و در این مدت، راهکارهایی از سوی جهات مختلف از جمله فرانسه و ژاپن دنبال شد که هیچکدام با توفیق همراه نبود.
*اینستکس هم عملا هیچ
از سوی دیگر سازوکار مالی اروپا موسوم به «اینستکس» هم که ۱۱ بهمن ماه ۱۳۹۷ پس از کش و قوس فراوان از سوی سه کشور اروپایی عضو برجام رسما اعلام شد، هیچ عملکرد قابل توجهی جز برگزاری چند دور نشست نداشته و تاکنون سه نفر در این مدت عهده‌دار ریاست آن شده‌اند. پر فیشر، نخستین رئیس که بعد از 6 ماه جای خود را به «برند اربل» سفیر پیشین آلمان در تهران داد و او هم قبل از به عهده‌گرفتن سمت، استعفا کرد و اوایل شهریور ماه سالجاری نیز «میشائیل باک»، دیپلمات پیشین آلمانی رئیس اینستکس شد. تنها تحول در این زمینه، آمادگی برخی کشورهای اروپایی برای پیوستن به این سازوکار بود، تیر ماه سال جاری هفت کشور اروپایی در بیانیه‌ای اعلام کردند که قصد دارند به سه کشور عضو اینستکس بپیوندند و اخیرا نیز مشاور موگرینی مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام کرد که هشت کشور دیگر هم قرار است به آن ملحق شوند. در این میان «فیلیپ تیه‌بو» سفیر فرانسه در تهران در ملاقات با رئیس اتاق بازرگانی تهران از سفر رئیس اینستکس به تهران در اواخر ماه اکتبر سال جاری (اوایل آبان ماه) خبر داد و افزود: قرار است در این سفر، رئیس اینستکس ملاقات‌هایی با بخش خصوصی ایران و شرکت‌های ایرانی طرف تجاری با اتحادیه اروپا داشته باشد و زمینه اجرایی شدن هر چه سریع‌تر این ساز و کار مالی مورد بررسی قرار گیرد.
* آن کسی که مانع شد، کاخ سفید بود
طرحی که امانوئل ماکرون رئیس جمهور فرانسه دنبال می‌کرد که به نوعی ایده مشترک فرانسه و ایران (طرح چهار ماده‌ای) بود و در پی رایزنی‌های تلفنی و رفت و آمدهای دیپلماتیک پخته شد و قرار بود در چارچوب آن تا قبل از پایان سال جاری میلادی یک اعتبار ۱۵ میلیارد دلاری در اختیار ایران قرار گیرد و اروپا هم مجوز خرید نفت از ایران را از آمریکا دریافت کند، آنگونه که حسن روحانی روز چهارشنبه دهم مهر ماه در نشست هیأت دولت اعلام کرد، با کارشکنی‌های دونالد ترامپ عملا به نتیجه نرسید. از سوی دیگر، طرح «آبه شینزو» نخست‌وزیر ژاپن برای پرداخت اعتبار ۳ میلیارد دلاری برای یک سال (میزان خرید یک سال نفت ژاپن از ایران) نیز در همان ابتدا با مخالفت ترامپ روبرو شد.
روحانی در این باره گفت: «طرحی را فرانسه آماده کرده بود و کلیت آن می‌توانست قابل قبول باشد، اینکه ایران دنبال سلاح هسته‌ای نباشد، به صلح منطقه و آبراه‌های منطقه کمک کند، آمریکا کل تحریم را کنار بگذارد و فروش نفت آغاز و پول نفت در اختیار ایران قرار بگیرد...رئیس جمهور فرانسه همه تلاش خود را در ۴۸ ساعت (در نیویورک) انجام داد که این کار بشود، ما هم همکاری و همراهی کردیم، آن کسی که مانع شد که به نتیجه برسد، کاخ سفید بود و نه دیگری، نه پاریس مقصر بود، نه توکیو و نه بقیه.»
رئیس جمهوری ایران همچنین یادآور شد: مسیر بسته نشده، باز هم اروپایی‌ها و دیگران تلاش می‌کنند. هر زمانی حقوق ملت مورد احترام قرار گرفته و حاضر شوند به عزت ملت توجه کنند، راه بسته نیست و باز است.
حسن روحانی همچنین اعلام کرد که غیر از مسیر فرانسه، مسیرهای دیگری نیز وجود دارد و روند خود را دنبال می‌کنند. در همین خصوص سید عباس موسوی سخنگوی وزارت خارجه ایران هشتم مهر ماه در نشست هفتگی با خبرنگاران در پاسخ به پرسشی درباره اینکه آیا طرح فرانسه به بن رسیده رسیده و مسیرهای دیگری که روحانی به آن اشاره کرد، گفت: همیشه ابتکار و پیشنهاد هست. برخی ابتکارات را ایران ارائه کرد. آنچه فعلا برای ما مهم است و در درجه اول اهمیت قرار دارد این است که اروپایی‌ها به تعهداتشان عمل کنند و بعد از حدود ۱۷ ماه گامی را بردارند که ایران قانع شود گام‌های بعدی خود را بر ندارد، ولی متاسفانه آن را به موضوع آمریکا و مناسبات ایران و آمریکا و اجازه‌ای که باید از آنها بگیرند، گره زدند.
سخنگوی دستگاه دیپلماسی افزود: این طرح آنهاست و هنوز امیدواریم خودشان راه‌حلی برای طرحی که خودشان ارائه کردند، پیدا کنند. مناسبات اروپا با آمریکا به خودشان مربوط است و ما دخالتی در این قضیه نداریم. راه ما روشن است و اعلام کردیم تا وقتی اقدام عملی و قابل توجه که ما را قانع کند، ایجاد نشود، ایران براساس برجام فعلا به کاهش تعهداتش خودش ادامه خواهد داد تا توازنی بین تکالیف و حقوق ما ایجاد شود.
وی در پاسخ به سؤال دیگر خبرنگاری درباره مسیرهای دیگری که رئیس جمهوری عنوان کرد به جز مسیر فرانسه وجود دارد نیز گفت: مسیر دیپلماسی باز است.
*ظریف: طرح ۴ ماده‌ای ماکرون از زبان او مطرح شده و حاوی دیدگاه‌های ایران نیست
بعد از نشست هیأت دولت در هشتم مهر ماه، محمدجواد ظریف در جمع خبرنگاران یادآور شد که طرح ۴ ماده‌ای ماکرون از زبان او مطرح شده و حاوی دیدگاه‌های ایران نیست و افزود: «لازم است مذاکرات ادامه یابد تا موضوعات به طور دقیق مطرح شود. تماس‌ها را ادامه می‌دهیم. روی مواضع خود محکم ایستاده‌ایم. اگر اروپا تعهداتش را اجرا نکند، اقداماتمان را ادامه می‌دهیم.»
در این مدت علی‌رغم رایزنی‌هایی که محمدجواد ظریف در سفر به برخی کشورها صورت داد و هیأت ایرانی هم به ریاست حسن روحانی و همچنین محمدجواد ظریف در حاشیه هفتاد و چهارمین نشست مجمع عمومی با طرف‌های حاضر در نشست به گفتگو و تبادل نظر پرداختند، یک دور نشست وزرای خارجه ایران و ۱+۴ نیز سوم مهر ماه و در حاشیه نشست مجمع عمومی در نیویورک برگزار شد و در آن نشست یک ساعته حاضران بر ضرورت حفظ برجام تأکید کردند، ولی به نظر می‌رسد غیر از این تأکید، تحول خاصی در این نشست صورت نگرفته است.
*استفاده از مکانیسم ماشه، از همین الان مُرده است
بعد از این نشست، روزنامه انگلیسی گاردین در گزارشی مدعی شد که طرف‌های اروپایی حاضر در نشست، تهدید به خروج از برجام کرده‌اند. البته این مطلب در نشست هفتگی سید عباس موسوی سخنگوی وزارت خارجه ایران در روز دوشنبه هشتم مهر ماه پرسیده شد که وی در پاسخ گفت: «اگر در ذهنشان است که ایران گام چهارم را بردارد و از مکانیسم ماشه استفاده کنند، از همین جا اعلام می‌کنم این اقدام از همین الان مُرده است. چون ما اقدامات جبرانی برای خودمان و طرف مقابل در برجام پیش‌بینی کرده بودیم. اقدامات جبرانی ما این بود که اگر جمهوری اسلامی برجام را نقض کند، آنها می‌توانند از اسنپ بک (مکانیسم ماشه) و ... استفاده کنند و اقدام جبرانی ایران هم این بود که اگر آنها اقدام به نقض برجام کنند، ایران در قالب بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام اقداماتی را به صورت مرحله‌ای یا دفعی انجام دهد. اگر آنها بخواهند در مقابل اقدامات جبرانی ما اقدامات جبرانی انجام دهند، خنده‌دار و غیرقابل قبول است و خیلی خودشان را به زحمت نیندازند.»
*اقدامات ایران در کاهش تعهدات برجامی، اقدام جبرانی است
گزارش گاردین همچنین روز چهارشنبه دهم مهر ماه نیز در حاشیه نشست هیأت دولت از سوی محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران رد شد و وی در این باره تصریح کرد: «بحث خروج از برجام مطرح نیست و اروپا بحث خروج از برجام را مطرح نکرد. اقدامات ایران در کاهش تعهدات برجامی، اقدام جبرانی است که در ماده ۳۶ برجام به رسمیت شناخته شده و براساس همه قواعد حقوقی کسی نمی‌تواند در برابر اقدام جبرانی، اقدام جبرانی انجام دهد.»
رئیس دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران همچنین روز یکشنبه ۱۴ مهر ماه عنوان کرد: اروپایی‌ها در موقعیتی نیستند که بتوانند از برجام خارج شوند و از نظر حقوقی حق این کار را ندارند.
*اروپایی‌ها آخرین روزهای سنجش اعتبار، توانایی و هویت خود را در رابطه با برجام می‌گذرانند
در همین خصوص «رامین مهمان‌پرست» سخنگوی اسبق وزارت خارجه با بیان اینکه مواضع جمهوری اسلامی ایران توسط مقامات مختلف به ویژه مقام معظم رهبری کاملا روشن و صریح اعلام شده است، گفت: برجام موقعی برای ما معتبر خواهد بود که طرف مقابل هم به تعهداتش عمل کند.اگر قرار باشد یک طرف متعهد به بندهایی باشد و طرف مقابل با دلیل یا بی دلیل، براساس اراده یا براساس ناتوانی، نتواند تعهداتش را عمل کند، معنای این وضعیت توافق نیست. توافق باید دوطرفه باشد. طبیعی است طرف مقابل ما به تعهداتش عمل نکرده و حق ایران است که با دادن فرصت‌های متعدد از تعهداتی که داشته عقب نشینی کند و آنها را کاهش دهد.
وی اضافه کرد: این حسن نیت ایران را نشان می‌دهد که پای مذاکرات آمد و به این توافق پایبند بود و گواه پایبندی ما نیز گزارشات متعدد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود و هیچ منطقی حکم نمی‌کند که در چنین شرایطی به صورت نامتوازن و غیرمنطقی ما همچنان بخواهیم خودمان را محدود در فعالیت‌های صلح آمیز هسته‌ای نگهداریم و طرف مقابل هیچ اقدامی انجام ندهد.
در این میان، «دیمیتری پسکوف»، سخنگوی کرملین روز سه‌شنبه نهم مهر ماه در اظهاراتی عنوان کرد که اقدامات کشورهای اروپایی برای حفظ برجام تا به حال نتیجه‌ای در بر نداشته‌اند و تا به حال تمامی طرح‌ها، از جمله طرح فرانسه نتوانسته‌اند نتایج مطلوب به بار بیاورند و اوضاع کماکان تنش‌آمیز است.»
حال در حالی وارد پنجمین ماه پس از بیانیه 18 اردیبهشت شورای عالی امنیت ملی ایران در کاهش تعهدات برجامی و اعطای فرصت به طرف‌های باقیمانده برجام به ویژه اروپایی‌ها می‌شویم که هنوز هم تحولی رخ نداده است. در این رابطه، رامین مهمان‌پرست سفیر سابق ایران در لهستان با بیان اینکه اروپایی‌ها آخرین روزهای سنجش اعتبار، توانایی و هویت خود را در رابطه با برجام می‌گذرانند، گفت: بر همگان روشن خواهد شد که ادعاهایی که در یک وجود مستقل مؤثر در عرصه بین‌الملل داشتند تا چه میزان قابل توجه و اعتماد است. تا الان رفتار اروپا نشانگر این بوده که در مقابل آمریکا از اراده و توان لازم برای داشتن یک هویت مستقل برخوردار نبوده است.
*مصمم و حساب شده جلو می‌رویم
از سوی دیگر، «بهروز کمالوندی» معاون و سخنگوی سازمان انرژی اتمی ۱۳ مهر ماه نیز در مراسم افتتاحیه دوره آموزشی حقوق هسته‌ای طی سخنانی عنوان کرد: در صورت عملکرد مشابه طرف مقابل، ایران آماده بازگشت بوده و در غیر این صورت کاهش تعهدات، تداوم خواهد داشت.
هنوز جزییات گام چهارم روشن نیست، ولی براساس آنچه که سخنگوی سازمان انرژی اتمی ۱۶ شهریور ماه در نشست خبری اعلام جزییات گام سوم عنوان کرده بود، بحث‌های فنی رو به خاتمه است، تنها بحث فردو و نظارت‌ها باقیمانده که در این خصوص یادآور شد «نگاه سازمان این نیست که در حوزه نظارت‌ها وارد شویم، به خصوص در حوزه پادمان و مسائل مربوط به پروتکل الحاقی و ...، مادامی که کار خلافی انجام نمی‌دهیم، دلیلی ندارد شفافیت‌ها را نداشته باشیم و بهانه به طرف مقابل و دشمن بدهیم.»
وی افزود: فعال کردن فردو باقی مانده است که می‌تواند یک گزینه باشد. نیاز ما الان ۲۰ درصد نیست و اگر بخواهیم زمانی ۲۰ درصد تولید کنیم ترجیح ما این است که یک پله جلو برویم یعنی ذخایر ۴.۵ درصد به اندازه کافی داشته باشیم بعد شروع کنیم به تولید ۲۰ درصد. ما داریم به پایان اجرای تعهدات کشور در حوزه فنی وارد می‌شویم و این پیام واضحی است، تا زمانی که تعهداتشان را انجام ندهند، نباید انتظار داشته باشند که ایران تعهداتش را انجام دهد. تصمیمات ما از جنس تصمیمات محکم، معقول و حساب شده‌ای است که توخالی هم نیست. ما مصمم و حساب شده جلو می‌رویم.»
*گام‌های اول تا سوم
شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران ۱۸ اردیبهشت ماه سال جاری و در نخستین سالگرد خروج آمریکا از برجام، در بیانیه‌ای ضمن اعلام کاهش برخی تعهدات برجامی، فرصت 60 روزهای را به طرف‌های باقیمانده در برجام از جمله سه کشور اروپایی داد تا تعهدات بانکی و نفتی خود در قبال ایران را عملیاتی کنند و اعلام کرد که اگر کماکان این روند ادامه یابد و شاهد پایبندی طرف مقابل به تعهداتش نباشیم، ایران گام‌های دیگری را در این راستا برخواهد داشت. در گام اول ایران از ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی شده ۳.۶۷ درصد عبور کرد و در پایان این گام و زمان ورود به گام دوم (۱۶ تیر ماه) نیز عنوان شد که ایران از این به بعد سقف غنی سازی ۳.۶۷ درصد را رعایت نمی‌کند و یک روز بعد هم بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی خبر داد که سقف اورانیوم غنی شده ایران به ۴.۵ درصد رسیده است.
حسن روحانی رئیس جمهور چهارشنبه شب ۱۳ شهریور و یک روز پیش از پایان فرصت ۶۰ روزه دوم ایران به طرف‌های باقیمانده در برجام نیز اعلام کرد که گام سوم از روز جمعه (۱۵ شهریور) برداشته می‌شود.
روحانی با اشاره به اقدامات انجام شده در زمینه کاهش تعهدات در گام سوم ، اظهار داشت: در گام سوم سازمان انرژی اتمی موظف است در زمینه تحقیق و توسعه هر آنچه نیاز فنی کشور است، بلافاصله شروع کند و تمام تعهداتی که در زمینه تحقیق و توسعه در برجام مدنظر بوده را کنار بگذارد و شاهد گسترش در حوزه تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژهای جدید و هر آنچه که برای غنی‌سازی نیاز داریم را سازمان انرژی انجام دهد و شاهد سرعت عمل در این زمینه باشیم.
در همین خصوص بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی ۱۶ شهریور ماه در نشستی خبری درباره اقدامات انجام شده در گام سوم و اقداماتی که قرار است در این مدت ۲ ماه انجام شود، اظهار داشت: چهار اقدام امروز انجام شد، یکی در ارتباط با بند ۳۹ ضمیمه یک و تولید محصول غنی سازی با ماشین‌های نسل جدید و عدم اختلاط پسمان و محصول این زنجیره‌ها که قرار بود پس از سال ۱۰ از آغاز برجام انجام شود که این انجام شد. از این به بعد سانتریفیوژها همانطور که تحقیق و توسعه می‌کنند به انباشت ذخایر ما کمک می‌کنند. این اقدام از دیروز انجام و امروز به آژانس اعلام شد واز الان تولیدات تحقیقاتی ما به ذخایر کشور افزوده می‌شود.
کمالوندی افزود: سانتریفیوژ IR6s در بند ۳۲ ضمیمه یک قرار بوده در ابتدای سال ۱۱ برجام گازدهی شود که گازدهی آن را شروع کردیم. راه اندازی زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR4 که براساس بند 35 ضمیمه یک برجام بوده که ابتدای سال ۱۱ قرار بود انجام شود و این هم الان انجام شده است. ماشین IR6 به صورت زنجیره ۲۰ ماشین که قرار بود از آبان ماه آغاز شود که از دیروز گازدهی کرده‌ایم و زنجیره ۳۰ تایی را در برنامه بعدی انجام می‌دهیم. این چهار اقدام عملا انجام شده است. ۴ اقدام دیگر مانده که دو مورد آنها در یک ماه آینده انجام خواهد شد، یکی راه اندازی زنجیره میانی ماشین IR2m است که باید از سال ۱۱ انجام می‌شد و یکی راه‌اندازی و گازدهی زنجیره ۱۰ تایی ماشین سانتریفیوژ سه بیلوز IR5 و گازدهی آن که ابتدای سال ۱۱ باید انجام می‌شد و در یک ماه آینده صورت می‌گیرد.
وی اضافه کرد: در دو ماه آینده و قبل از پایان گام سوم سه کار مهم دیگر داریم که ارزش بسیار بالایی دارد، یکی راه اندازی و گازدهی زنجیره‌های شاهد ۱۶۴ تایی IR4 و راه اندازی زنجیره‌های شاهد ۱۶۴ تایی IR2m و همچنین گازدهی به زنجیره میانی سانتریفیوژ IR5s را تا دو ماه آینده خواهیم داشت. راه‌اندازی گازدهی زنجیره ۳۰ ماشین IR6 قرار بوده سال هشت و نیم انجام شود که الان زنجیره ده‌تایی آن را داریم که گاز می‌دهیم زنجیره ۲۰ تایی را از دیروز شروع کردیم و عملا ۶۰ ماشین IR6 در حدود دو ماه آینده در حال کار و تحقیق و توسعه و افزایش ذخایر اورانیوم کشور خواهند بود.
گفتنی است آژانس بین المللی انرژی اتمی پنجشنبه چهارم مهر ماه نیز در گزارشی اعلام کرد که پیکره بندی مجدد خطوط تحقیق و توسعه در کارخانه غنی سازی سوخت نطنز برای آماده سازی جهت نصب ماشین‌های جدید از انواع مختلف در حال انجام است. براساس این گزارش، زنجیره‌های ١٠ تایی و ٢٠ تایی IR6 و و زنجیره ٢٠ تایی IR4 در خطوط سه و چهار تحقیق و توسعه نیز در حال غنی سازی و انباشت اورانیوم غنی شده بوده و یا آماده انباشت اورانیوم غنی شده، شده‌اند.
در همین خصوص کاظم غریب‌آبادی نماینده دائم ایران در آژانس انتشار اخباری مبنی بر اینکه آژانس این اقدامات ایران را نقض برجام خوانده، تکذیب کرد و افزود: آژانس صرفا به راستی آزمایی و انعکاس واقعیت‌های فنی می‌پردازد و قضاوت و پیشداوری نمی‌کند.
اینکه اروپا در این مدت یک ماهه کاری را صورت خواهد داد یا خیر، با توجه به پیشینه اقداماتش در 17 ماه گذشته و پس از خروج آمریکا از برجام، به نظر می‌رسد باز هم اروپا همان روال قبل را ادامه خواهد داد و فرصت سوزی خواهد کرد.