جهیزیه از نظر قانون

جهیزیه در قانون، یکی از حقوق مادی زن به حساب می‌آید که هر زمانی بخواهد، می‎تواند آن را از همسرش مطالبه کند. در کشور ما، جهیزیه به رسم امانت و بنا بر عرف از سوی زوجه در اختیار زوج قرار می‌گیرد و زوج فقط می‌تواند از منافع آن استفاده کند. 

در ماده 1106 قانون مدنی تهیه نفقه زن بر عهده مرد است و در ماده 1107 قانون مدنی نفقه این گونه تعریف می‌شود: «همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض»

این عبارت به این معناست که وظیفه تهیه جهیزیه از نظر قانون بر عهده مرد است. بنابراین وقتی جهیزیه را خانم به خانه آقا می‌آورد عاریه ‌دهنده می‌تواند هر زمانی که اراده کرد، مورد عاریه را از عاریه گیرنده پس بگیرد. زوج نیز به عنوان امین زوجه، فقط تا زمانی که از آن درست استفاده کند و صدمه‌ای به آن وارد نیاورد می‎تواند از جهیزیه استفاده کند.

جهیزیه از نگاه شرع

همان طور که ذکر شد جهیزیه که همان لوازم خانگی است از اجزای نفقه محسوب می‌شود و از نظر شرع اصولا بر عهده مرد است.

به طور کلی در شرع اسلام شوهر دو تکلیف مالی نسبت به زن دارد؛ یکی مهریه است که مقدار آن در حین عقد یا توافق زوجین تعیین می‌شود و دیگری نفقه است که برخلاف مهریه، فقط یک حق و دین مالی است که زن می‌تواند آن را مطالبه کند. نفقه یک حکم تکلیفی است که حتی اگر زن استطاعت مالی داشته باشد از گردن مرد ساقط نمی‌شود. بنابراین، از نظر فقهی تردیدی وجود ندارد که تأمین کلیه وسایل زندگی بر عهده شوهر است و از ابتدای تشکیل خانواده شوهر باید وسایل مورد نیاز زندگی را تأمین کند، در ضمن اگر شوهر هم توانایی خرید و تأمین وسایل مورد نیاز زندگی را ندارد همسرش باید به حداقل امکانات شوهر قناعت کند.

همان طور که ذکر شد جهیزیه که همان لوازم خانگی است از اجزای نفقه محسوب می‌شود و از نظر شرع اصولا بر عهده مرد است

جهیزیه از نظر عرف

جهیزیه از پدیده‌هایی است که در مناطق و قومیت‌های مختلف کشورمان طبق آداب و فرهنگ خاص آن منطقه تعیین می‌شود و بین طرف های ازدواج بر سر آن توافق می‌شود. البته در بسیاری از نقاط کشورمان به خصوص در شهرهای بزرگ جهیزیه بر عهده خانواده عروس است و طی توافقی دوجانبه فقط چند وسیله بزرگ مانند یخچال، ماشین لباس شویی و سرویس چوب توسط داماد تهیه می‌شود. اما بعضی قومیت‌ها هم عرف خاص خودشان را دارند. به عنوان مثال بنا بر رسم قوم بختیاری، عروس در طول دوره نامزدی خودش شروع به بافتن قالی می‌کند و تمام تلاشش را به خرج می‌دهد چون این قالی نشان دهنده ذوق و سلیقه اوست. عروس بختیاری از خانه پدر با خود مقداری وسایل زنانه و لوازم زندگی می‌برد و از پدر خود یک راس قاطر یا مادیان می گیرد و برخی ماده گاوی نیز به دخترشان می‌دهند .از لوازمی که عروس همراه خود می‌برد یک عدد بادیه مسی است برای استحمام.

طبق رسوم مردم عرب ساکن خوزستان در صورتی که ازدواج فامیلی باشد، مبلغ مهریه، مخارج عروسی و تهیه جهیزیه بسیار کمتر از ازدواج با دختر غریبه است. مبلغی نیز خانواده‌ پسر به عنوان حق زن به خانواده‌ دختر می دهند تا با آن وسایل و جهیزیه خریداری شود. در بین قوم آذری، جهیزیه را عروس تهیه می کند و به خانه داماد می‌آورد. بعد از تهیه جهیزیه و یک یا دو هفته مانده به عروسی مراسم جهازبران انجام می‌شود.

هنوز در بین اقوام آذری مرسوم است که همه فامیل در تهیه وسایل داخل یخچال مانند ترشی و سبزیجات مشارکت کنند. همچنین بعد از چیده شدن وسایل به تهیه «سیاهه جهیزیه» نیز اقدام می‌کنند. این فهرست به این علت تهیه می‌شود که اگر خدای نکرده عروس و داماد تصمیم به جدایی گرفتند عروس بتواند جهیزیه‌اش را پس بگیرد.

در برخی از شهرهای کشورمان هم مانند شهرهای استان خراسان شمالی جهیزیه بر عهده مرد است و او لوازم را تهیه می کند.

استرداد جهیزیه

فهرست اقلام جهیزیه یا همان سیاهه از دیرباز در کشورمان رایج بوده و نمونه‌های خطی قدیمی به کرات دیده شده است. بهتر است اگر قرار بر نوشتن سیاهه است فهرستی کامل از جهیزیه با جزئیات آن تهیه و پس از استقرار در خانه شوهر از مرد امضا گرفته شود که این اقلام به منزل وی آورده شده است. جزئیات اقلام به ویژه وسایل گران باید نوشته شود مثلا یخچال از چه کارخانه‌ای است و چه مشخصاتی دارد یا فرش ماشینی است یا دست‌باف و با چه مشخصاتی. البته لزومی به امضای شاهد ذیل سیاهه نیست اگر چه بودن امضای شهود امین خالی از فایده نیست.

استرداد جهیزیه یا بردن جهیزیه آسان است و معمولا مشکلی در این خصوص وجود ندارد. زن می‌تواند از طریق دادگاه خانواده یا شورای حل اختلاف برای استرداد جهیزیه به استناد سیاهه دادخواست تقدیم کند.

نکته حائز اهمیت این است که اگر هنگام استرداد ثابت شود که چند وسیله توسط مرد خریده شده‌، زن دیگر نمی‌تواند آن‌ها را جزو فهرست جهیزیه مسترد کند. نکته دوم که دارای اهمیت است این که در بعضی سیاهه‌ها مشاهده شده است طلاهای عروس را با قید گرم به عنوان بخشی از جهیزیه گنجانده‌اند.

همان طور که می‌دانید جهیزیه اموال و وسایلی است که در زندگی مشترک استفاده می‌شود بنابراین طلاهای زوجه متعلق به او و در تصرف اوست و عرفا جزو جهیزیه محسوب نمی‌شود. باید توجه داشت که اگر هم زوجه طلاها را با خود به منزل شوهر آورده باشد در تصرف خود او بوده است زیرا در مجالس و مهمانی‌های روزمره استفاده می‌کرده است مگر این که مدعی باشد در طول زندگی زوج آن‌ها را برداشته است که از مقوله استرداد جهیزیه خارج است.