به گزارش مشرق، آمار پاییزه کتاب ۹۸ که در نیمه راه اعلام شد، نشان می‌داد مردم اقبالی به این تخفیف یک هفته‌ای نداشتند، البته که اتفاقاتی همچون شوک اقتصادی گران شدن بنزین و همزمان شدن این مساله با هفته کتاب، در این مورد تاثیرگذار بوده است و نشان می‌دهد در آینده این روند ادامه خواهد داشت و اولین چیزی که از سبد خانواده‌ها حذف می‌شود، کتاب و سایر محصولات فرهنگی است. در این گزارش به این مساله پرداختیم و ضمن گذاشتن آمارهای مختلف از پاییزه کتاب و مقایسه این آمار با پاییزه کتاب سال قبل، با مسئولان مختلف حوزه کتاب گفت‌وگوهایی داشتیم تا برایمان بگویند چه چاره‌ای باید اندیشیده شود که هرگونه شوک اقتصادی باعث اختلال در مصرف فرهنگی خانواده‌ها نشود.
خرید کتاب برای هر خانواده
طبق اطلاعاتی که توسط خانه کتاب هر ماه منتشر می‌شود، متوسط قیمت کتاب‌های کودک در مهرماه سال جاری حدود ۲۵ هزار تومان، ادبیات و رمان حدود ۴۰ هزار تومان و کمک‌درسی ۳۷ هزار تومان عنوان شده است. حالا فرض کنیم در یک خانواده چهار نفره، دختر ۶ ساله، دو کتاب کودک در ماه و پسر ۱۵ ساله هم دو کتاب کمک‌درسی نیاز دارند. ۱۲۴ هزار تومان هزینه چهار کتاب در ماه برای فرزندان می‌شود. فرض دوم این است پدر و مادر هم اهل مطالعه هستند و هرکدام هم ماهیانه دو رمان خریداری می‌کنند؛ تقریبا۱۶۰ هزار تومان هم هزینه کتاب‌های پدر و مادر می‌شود. ۲۸۴هزار تومان مجموع هزینه‌های یک خانواده برای تهیه هشت کتاب در ماه است.
مقایسه آمار پاییزه کتاب ۹۸ با طرح‌های قبلی
پاییزه کتاب امسال شانس نیاورد، این می‌شود همه حرفی که می‌خواهیم در این بخش از گزارش بگوییم؛ گران شدن بنزین و اتفاقات بعد آن و قطعی اینترنت، باعث شد پاییزه کتاب نتواند آن‌طور که باید و شاید باعث شود مردم کتاب بخرند. طبق اعلام خانه کتاب تا سومین روز از شروع پاییزه کتاب۹۸ و براساس آمار ثبت شده، ۹۱ هزار و ۸۷۲ جلد کتاب به فروش رفته است که ارزش ریالی این میزان فروش نزدیک به سه میلیارد تومان است. پاییزه کتاب با مشارکت ۶۰۵ کتابفروشی شامل ۱۳۱ کتابفروشی در شهرستان‌ها و ۴۷۳ کتابفروشی در مراکز استان‌ها انجام شد. در این طرح برای تمامی کتابفروشی‌های عضو طرح، ۲۰ درصد تخفیف فروش تا سقف ۱۲۰هزار تومان درنظر گرفته شده است. اتفاق دیگر در پاییزه کتاب ۹۸ این بود که با توجه به آمار پایین فروش و قطعی اینترنت در سراسر کشور، این طرح تا پنجم آذرماه تمدید شد تا تعداد بیشتری بتوانند از این طرح استفاده کنند. اما برعکس پاییزه در تابستانه کتاب، اتفاقات خوبی افتاد و حتی گران بودن کتاب‌ها باعث نشد مردم کتاب کمتری بخرند، تابستانه کتاب ۹۸ از ۲۵ تیر تا ۳ مردادماه در سراسر کشور برگزار شد. در قالب این طرح، ۶۵۱ کتابفروشـی از تمـام استان‌ها حضور داشتند که ۳۰ کتابفروشـی در طـرح فعالیتـی نکردند و ۶۲۱ کتابفروشـی یعنی ۹۵ درصد در طرح فعـال بوده‌اند. میزان بهره‌مندی از سیستم‌های نویـن فـروش یا سـنتی بودن کتابفروشـی‌ها نقـش موثـری در میـزان مشـارکت یا عدم مشـارکت آنها در طـرح داشت. طبق آمار خانه کتاب، طرح تابستانه کتاب۹۸ در ۳۱ استان و با مشارکت ۶۲۸ کتابفروشی دارای فروش، اجرا شد و در این مدت ۳۸۴ هزار و ۱۳۱ نسخه کتاب از سوی ۹۸ هزار و ۷۶۵ نفر خریداری شده است.
این در حالی است که در طرح «تابستانه کتاب ۹۷» که از ۳۰ مردادماه تا ۵ شهریور در تهران و ۸ شهریور در سایر شهرها برگزار شد، ۲۵۸ هزار و ۷۸۲ نسخه کتاب از سوی۷۶۳۸۶ خریدار به مبلغ ۶۲ میلیارد و ۴۹۱ میلیون و ۸۸۴ هزار و ۶۲۱ ریال خریداری شده بود.از بین۶۵۱ کتابفروشی عضو در طرح تابستانه کتاب ۹۸، ۴۹۶ کتابفروشی در مراکز استان و ۱۵۵ کتابفروشی در شهرستان‌ها کتاب‌های تالیفی را با یارانه ۲۵ درصدی و کتاب‌های ترجمه را با یارانه ۱۵ درصدی عرضه کردند. در بین ۳۱ استان شرکت‌کننده در طرح تابستانه کتاب۹۸، استان تهران با ۹۵ کتابفروشی در صدر قرار دارد و پس از آن، استان اصفهان با ۷۹ کتابفروشی و خراسان‌رضوی با ۶۸ کتابفروشی در رده‌های بعدی طرح تابستانه کتاب ۹۸ قرار گرفته‌اند. همچنین قم با ۵۹ کتابفروشی، فارس با ۳۴ کتابفروشی، کردستان با ۳۳ کتابفروشی، آذربایجان‌شرقی با ۲۶ کتابفروشی، مازندران با ۲۳ کتابفروشی و گیلان با ۲۱ کتابفروشی در این طرح شرکت کرده‌اند.در یازدهمین دوره اعطای یارانه از طریق کتابفروشی‌ها، استان خراسان‌رضوی با ۶۸ کتابفروشی فعال خود توانست با ۵۱ هزار و ۶۲۶ نسخه کتاب در صدر پرفروش‌ترین استان براساس تعداد کتاب قرار بگیرد و استان اصفهان نیز توانست با ۷۹ کتابفروشی و با فروش ۵۰ هزار و ۴۰۱ نسخه کتاب، رتبه دوم پرفروش‌ترین استان‌ها براساس تعداد را به خود اختصاص دهد. همچنین استان تهران با مشارکت ۹۵ کتابفروشی و فروش ۴۹ هزار و ۹۱۳ نسخه کتاب، رتبه سوم طرح تابستانه کتاب۹۸ در این بخش را از آن خود کرد.گفتنی است استان تهران با فروش یک میلیارد و ۶۶۹ میلیون و ۶۷۵ هزار و ۸۴۸ تومان، استان اصفهان با فروش یک میلیارد و ۵۰۷ میلیون و ۹۱۸ هزار و ۶۵۷ تومان و خراسان رضوی با فروش یک میلیارد و ۳۹۰ میلیون و ۲۶ هزار و ۳۵۶ تومان در صدر پرفروش‌ترین استان‌های طرح تابستانه کتاب ۹۸ براساس مبلغ فروش قرار گرفتند. پاییزه کتاب ۹۷ مانند طرح امسال در هفته کتاب برگزار شد. در ۶۵۸ کتابفروشی سراسر کشور، ۳۳۸ هزار و ۹۷ نسخه کتاب به مبلغ ۸۰میلیارد و ۷۶۶میلیون و ۸۴۰ هزار و ۷۱۱ ریال به فروش رسید. در قالب این طرح،۶۷۵ کتابفروشی عضو در سراسر کشور، شامل ۵۲۳ کتابفروشی در مراکز استان و ۱۵۲ کتابفروشی در سایر شهرها و شهرستان‌های استان‌ها از ۲۴ آبان در استان‌ها و از ۲۶ آبان در تهران آغاز به کار کرد. در این طرح، استان تهران با ۱۰۱ کتابفروشی توانست با فروش ۵۵ هزار و ۷۲۰ نسخه کتاب، رتبه پرفروش‌ترین استان براساس کتاب را به خود اختصاص دهد. همچنین، استان خراسان‌رضوی نیز با مشارکت ۷۶ کتابفروشی و فروش۴۲۳ هزار و ۳۵ نسخه کتاب، رتبه دوم طرح پاییزه کتاب را از آن خود کرد. استان قم با ۶۷ کتابفروشی فعال و فروش ۲۳۹ هزار و ۷۰ نسخه کتاب در جایگاه سوم پرفروش‌ترین استان براساس کتاب قرار گرفت.
نیکنام حسین‌پور، مدیرعامل خانه کتاب: حمایت‌ها باید ادامه داشته باشد
موسسه خانه کتاب، یکی از موسسه‌های زیرمجموعه وزارت ارشاد است که در طرح‌های فصلی کتاب همراه با تخفیف، نقش اساسی دارد. سراغ حسین‌پور، مدیرعامل خانه کتاب رفتیم تا بدانیم این موسسه چه کارها و حمایت‌هایی را می‌تواند انجام دهد تا کتاب از سبد خانواده‌ها حذف نشود.اینکه کتاب از سبد فرهنگی خانواده‌ها حذف نشود، موضوع مهمی است، یک نکته‌ای که باید توجه کرد، این است که در بحث کتاب، فقط وزارت ارشاد مسئول نیست و تنها بخشی از مسئولیت متوجه ارشاد است و بخش مهم دیگر در اختیار نهادهای دیگر است که باید در امر کتابخوانی مشارکت داشته باشند؛ وزارت ارشاد در این بین می‌تواند سیاستگذاری کند، اما اینکه همه کارها توسط یک وزارتخانه انجام گیرد، امکان‌پذیر نیست و باید نهادهای دیگر کمک کنند.نکته اول در بحث کتاب که همه ناشران به آن معترض هستند، بحث انتقال کتاب‌هاست. مشکلات زیادی وجود دارد برای اینکه کتاب به استان‌های مختلف ارسال شود. بخش مهمی از هزینه‌ها هم مربوط به توزیع کتاب است. آمارهایی که ما داریم حکایت از این است که ۹۰ درصد تولید کتاب در ۶ استان اتفاق می‌افتد، بیشترین چاپ و تولید کتاب در تهران، قم، خراسان‌رضوی، آذربایجان‌شرقی و دو استان دیگر است و بقیه استان‌های کشور، ۱۰ درصد کل نشر را در اختیار دارند. پس حمل‌ونقل کتاب یک دغدغه مهم است که هم برای ناشران و کتابفروشان ایجاد هزینه می‌کند. البته ما توافق‌هایی با اداره پست به‌منظور تخفیف ۴۰ درصدی به ناشران انجام دادیم، اما این توافق برای کتاب‌های تکی است. اگر قرار بر حمل باربری باشد، همین کار را سخت می‌کند، طبیعتا اگر بخشی از یارانه‌ها را به این سمت ببریم که بخشی از حمل‌ونقل کتابفروشی‌ها را پوشش دهد، قطعا بخشی از هزینه‌ها کاهش خواهد یافت و کتاب با قیمت مناسب‌تری به دست مصرف‌کننده می‌رسد.
نکته بعدی، درمورد کارگروه کاغذ است که در وزارت ارشاد شکل گرفته است، به‌نظر می‌رسد ما باید یک بحث نظارت در تولید و قیمت‌گذاری کتاب داشته باشیم چون ناشرانی بودند که با ارز دولتی، کاغذ کتاب را خریدند ولی قیمت‌ها را مطابق با همین یارانه کاهش ندادند. بهتر بود قیمت کتاب با توجه به همان ارز دولتی روی کتاب درج شود، نه اینکه ارز دولتی برای کاغذ بگیرند، اما در قیمت‌گذاری با قیمت ارز آزاد حساب کنند. این نظارتی که گفتم باید باشد را ارشاد در اختیار صنف قرار داده است. اتحادیه ناشران موظف است در این مساله نظارت کند تا ناشران در قیمت‌گذاری این موضوع را رعایت کنند. هم صنف باید نظارت بیشتری داشته باشد و اگر هم خود ناشران حاشیه سودشان را کمی کم کنند با فروش بیشتر کتاب، آن سودی که مدنظرشان است، تامین خواهد شد. به‌هرحال باید شرایط اقتصادی امروز کشور را درنظر بگیرند.این را هم باید بگوییم کتاب به نسبت کالاهای دیگر آنچنان گران نشده است و کتاب با قیمت مناسب هم پیدا می‌شود. وزارت ارشاد هم در همین طرح‌های فصلی که برگزار می‌کند، به مردم کمک کرده تا با تخفیف کتاب بخرند، اگر دولت بتواند در این زمینه، همان‌طور که یارانه برق، آب و چیزهای دیگر داریم، بحث یارانه کتاب را هم اضافه کند. می‌تواند به مردم کمک کند تا کتاب از سبد خانواده‌ها حذف نشود. این کار چون در قالب یک طرح و برای همه مردم انجام می‌شود، به عدالت هم نزدیک است. می‌شود همین یارانه کتاب را در قالب طرح‌های فصلی ارشاد آورد و تخفیف بیشتری به مردم داد.یک نکته دیگر هم بگویم، روز گذشته با دوستان انجمن خوشه که جمعی از کتابفروشان هستند و در قالب پاتوق‌های کتاب در کل کشور فعالیت می‌کنند، دغدغه داشتند که برخی از این یارانه‌ها در کتاب‌هایی که مدنظر پاتوق‌های کتاب است، قرار بگیرد. آنها اعلام آمادگی کردند اگر یارانه‌ای را ما به این موضوع اختصاص دهیم، آنها هم به همان اندازه مشارکت خواهند داشت. نکته دیگر این است که در طرح پاییزه کتاب، شاهد حضور شهرداری‌ها بودیم و همین باعث شد طرح در کل کشور برگزار شود، این مشارکت‌ها نشان داد می‌شود این طرح‌ها را در قالب طرح‌های استانی برگزار کرد و پول خیلی زیادی نمی‌خواهد.
تخصصی شدن ناشران و حمایت باید انجام شود
انتشارات سفیر اردهال، ناشر عمومی و تخصصی کتاب‌های طب سنتی است، این انتشارات از سال ۱۳۸۵ فعالیت خود را به‌عنوان یک ناشر خصوصی آغاز کرده است.به غیر از مسائل مختلفی همچون مشکلات اقتصادی و اجتماعی که مردم درگیر مسائل مختلفی هستند و فرصت کتابخوانی را از آنها گرفته است، می‌توان گفت اکنون به‌لحاظ محتوایی نه به‌لحاظ کمیت، کتاب‌های مناسب و جذاب، خیلی کمتر از گذشته وجود دارد. فرض کنید حدود ۲۰ سال پیش، ۳۰۰ یا ۴۰۰ ناشر فعال و حدود ۵۰۰ نویسنده خوب در کشور داشتیم، اما درحال‌حاضر تعداد ناشران ۵۰ برابر و حدود ۱۶۰۰۰ هم می‌رسد و تعداد نویسندگان هم دو برابر تعداد قبل شده است. در این میان اما تعداد کتاب‌های خوب و مفید کمتر است و همین موضوع سبب دوری مردم از کتاب می‌شود.در سال‌های اخیر علم و مدرک تجاری شده است، شخصی که برای ورود به دوره دکتری باید کتاب نوشته باشد، مجبور به کتاب‌سازی می‌شود و کتابی که ده‌ها بار چاپ شده را با اسم و ترجمه جدید یا مشابه آن، مجدد چاپ می‌کند. بنابراین شخصی که قصد ادامه تحصیل دارد، با چاپ کتابی که بار علمی ندارد و حدود سه یا چهار نسخه از آن چاپ می‌شود، به کتاب‌سازی می‌پردازد. همین موضوع سبب می‌شود کتاب مناسبی چاپ نشود و در پی آن کسی رغبت به خواندن کتاب نداشته باشد.اما درمورد راهکارهایی که در این باره می‌توان داشت، ابتدا باید ناشران تخصصی شوند و حمایت‌هایی که از صنعت نشر صورت می‌گرفته مانند کاغذ یارانه‌ای یا خرید کتاب از ناشران به روش‌های بهتر، دوباره به صنعت نشر بازگردد. باید کتاب‌های خوب و مناسب به مردم معرفی شود؛ نباید به هر کتابی مجوز داده شود. باید بررسی شود که آیا این کتاب مشابه دارد و اگر مشابه دارد، فرق آن با کتاب‌های قبلی چیست؟ از همه مهم‌تر اینکه باید در سنین پایین و با دقت و احتیاط، روش‌هایی را برای کتابخوان شدن کودکان به‌کار ببریم تا آینده خوبی در این زمینه داشته باشیم. با تلاش برای دیگر اقشار جامعه، شاید بتوانیم ۳۰ درصد از آنها را کتابخوان کنیم.
محمد حقی، مدیر انتشارات کتابستان معرفت: نظارت دقیق ارشاد جلوی گران‌شدن کتاب را می‌گیرد
انتشارات کتابستان معرفت یک انتشارات خصوصی است که از حدود هفت سال قبل؛ کار خود را شروع کرده و تا به حال کتاب‌های زیادی را منتشر کرده است؛ انتشاراتی که در دوره‌های مختلف به‌عنوان ناشر نمونه انتخاب شده است. محمد حقی درباره پیشگیری از افزایش قیمت کتاب در روزهای آتی گفت: «ببینید یک مساله مهم وجود دارد، اگر ناشران شرایط خوبی داشته باشند، طبیعتا کتاب هم با قیمت مناسب به دست مخاطب می‌رسد، آن اقلامی که منجر به تولید کتاب می‌شود، همچون کاغذ و زینک و همچنین امکان صحافی و چاپ کتاب‌ها، به‌صورت نصفه و نیمه به ناشران داده می‌شود. اگر دولت واقعا می‌خواهد شوک‌های اقتصادی همچون بالا رفتن یکباره قیمت بنزین، بر قیمت کتاب اثر نگذارد، باید نظارت در تولید محصولاتی که ارشاد به ناشران می‌دهد را بیشتر کند؛ یعنی اگر قیمت متریالی که به دست ناشر می‌رسد، مناسب باشد، قیمت کتاب‌ها هم مناسب خواهد شد.
نکته دیگر این است که متاسفانه ناشر، محصول را از ارشاد می‌گیرد، ولی براساس قیمت بازار آزاد، قیمت‌گذاری می‌کند که این احتیاج به نظارت جدی دارد، حالا اینکه نظارت از سمت ارشاد باشد یا نهادهای دیگر، نمی‌دانم. ناشری که با ارز دولتی کاغذ می‌گیرد، دیگر معنایی ندارد با قیمت ارز آزاد، کتاب را قیمت‌گذاری کند.الان نظارت ارشاد فقط بر این مساله است ناشرانی که کاغذ می‌گیرند، این کاغذ در بازار آزاد فروخته نشود، اما بر قیمت‌گذاری کتاب‌ها نظارتی نیست. البته این را هم باید درنظر بگیریم که کاغذ دولتی و بقیه اقلام به همه ناشران نمی‌رسد.زمانی می‌توانیم از قیمت‌گذاری مناسب بگوییم که این اقلام توسط ارشاد به ناشران برسد، مثلا اگر ناشری هزار بند کاغذ در سال مصرف دارد، اما ارشاد ۳۰۰ بند کاغذ به او بدهد، با ۳۰۰ بند کاغذ نمی‌توان برای قیمت مناسب کاغذ توقعی از ناشر داشت که به او بگویند چرا قیمت کتاب را بالا برده‌ای. او هم در جواب مطمئنا می‌گوید، من خرید عمده‌ام را از بازار آزاد دارم و نباید چنین توقعی از من داشت. اگر وزارت ارشاد بتواند تامین‌کننده نیاز واقعی ناشر باشد، آن موقع می‌توان برای قیمت از او توقع داشت. به‌نظرم بهترین کار هم این است که با حمایت‌های ارشاد برای ناشران، مخصوصا ناشران خصوصی، از گران‌تر شدن قیمت کتاب جلوگیری کنند.
*فرهیختگان