به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، یکی از معضلات اصلی صنعت نفت کشور، عدم ساخت و توسعه پالایشگاه‌ها و اصرار به خام‌فروشی به جای تولید و صادرات فرآورده‌های نفتی بوده است. کارشناسان معتقدند که مهمترین دلیل عقب‌ماندگی صنعت نفت ایران به تفکرات حاکم بر وزارت نفت در طول 4 دوره‌ ریاست بیژن زنگنه ارتباط دارد. به طور کلی زنگنه و تیم همراهش اعتقادی به ساخت پالایشگاه نداشته و آن را امر مقدسی نمی‌دانستند. به همین دلیل در طول دوران وزارت زنگنه حتی احداث یک پالایشگاه هم برنامه‌ریزی نشده است.

در این راستا جریان‌های رسانه‌ای نزدیک به وزارت نفت که تا به امروز درباره‌ی ضرورت نداشتن ساخت پالایشگاه هزار و یک دلیل می‌آوردند، امروز سعی می‌کنند تا با تحریف واقعیات برای بیژن زنگنه در حوزه احداث پالایشگاه کارنامه‌سازی کنند. این درحالی است که شخص زنگنه بارها و بارها در محافل کارشناسی و رسانه‌ای عنوان کرده است که با ساخت پالایشگاه مخالف بوده است. از طرفی بررسی کارنامه وی در این حوزه نیز به خوبی نشان می‌دهد که کارنامه وی در پالایشگاه‌سازی تقریبا هیچ است.

در راستای بررسی بیشتر عملکرد بیژن زنگنه در حوزه ساخت و توسعه صنایع پالایشی در کشور با اصغر ابراهیمی‌اصل، معاون سابق وزیر نفت و مدیرعامل اسبق شرکت ملی پتروشیمی به گفتگو نشستیم. مشروح این مصاحبه به شرح زیر است:

*بعد از 6 سال از اقدام سمبلیک زنگنه، پیشرفت پالایشگاه سیراف فقط 5 درصد است

فارس: شما عملکرد آقای زنگنه در حوزه ساخت پالایشگاه و تولید و مصرف فرآورده‌های نفتی را در طول 4 دوره ریاست بر وزارت نفت چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ابراهیمی‌اصل: زنگنه در هشت سال نخست دوران وزارتش به شدت مخالف احداث پالایشگاه بود و معتقد بود این کار سودده نیست. در دنیا 750 پالایشگاه وجود دارد که از این تعداد بخشی در کشورهایی است که اصلا تولید نفت ندارند از جمله ژاپن و آفریقای‌جنوبی. در دوره دوم وزارت زنگنه یعنی در 6 سال گذشته، حجم زیادی بنزین و گازوئیل وارد کشور شد که خسارت میلیارد دلاری به اقتصاد کشور زد. زنگنه در بدو ورود به دولت یازدهم، کارت سوخت را متوقف کرد که نتیجه آن قاچاق 15 تا 20 درصدی سوخت بود. در همین حال روزانه 12 تا 15 میلیون لیتر بنزین یورو 2 و یورو 3 از هند و فجیره وارد کشور می­شد.

لازم به ذکر است ما در طراحی نقشه‌­های اجرایی و ساخت پالایشگاه‌ها مشکلی در داخل نداریم. در حال حاضر کاتالیست­‌ها هم در کشور تولید می‌­شود و بخش زیادی از آن پاسخگو است. اما به هرحال تصمیم غلطی بود که زنگنه گرفت و موجب زیان عمده‌­ای به کشور شد. تصمیم به ساخت پالایشگاه ستاره خلیج فارس هم در دولت نهم و دهم گرفته شد که براساس میعانات گازی عسلویه باشد. قرار بود این پالایشگاه در سال 1391 افتتاح شود ولی به دلیل کارشکنی مافیای واردات بنزین و همچنین قاچاق سوختی که روزانه 60 تا 100 میلیارد تومان منفعت برای شبکه قاچاق ایجاد می­‌کرد، به تعویق افتاد.

علت قاچاق سوخت به کشورهای همسایه این است که وقتی ما قیمت بنزین را یک هزار تومان در نظر می‌­گیریم در مقابل قیمت دلار که اگر 12 هزار و 900 تومان باشد، قیمت هر لیتر 7.5 سنت می‌­شود؛ در حالی که در کویت 34 سنت، در پاکستان 69 سنت، در ترکیه یک دلار و 23 سنت و میانگین قیمت جهانی بنزین 1 دلار و 10 سنت است. گران‌ترین بنزین متعلق به زیمباوه است که 3 دلار و 36 سنت فروخته می‌­شود. بنزین نروژ که خودش یکی از کشورهای نفت‌­خیز به شمار می‌‌رود، یک دلار و 83 سنت است. در این شرایط مرزنشین‌­ها و همچنین شبکه سازمان‌یافته با تانکر و یا حتی با جاسازی در زیر اتوبوس مسافربری، بنزین را از ایران به کشورهای همسایه قاچاق می‌­کنند.

بنابراین با حذف کارت سوخت، زمینه قاچاق فراهم شد. بیشترین تقصیر هم بر گردن زنگنه است. زنگه اجازه نداد در کشور پالایشگاه ساخته شود. وقتی هم از مجلس فشار زیادی بر ایشان وارد شد زنگنه به طور کاملا سمبلیک و سر کاری 8 پالایشگاه 60 هزار بشکه‌­ای در سیراف کلنگ زد. قرار شد در این پالایشگاه‌­ها میعانات گازی به نفتا تبدیل شود و بعد در پالایشگاه به محصولات پتروشیمی یا نفتی تبدیل گردد. اما بعد از 6 سال، پیشرفت پروژه فقط 5 درصد است.

* ارزش افزوده­‌ پتروپالایشگاه­‌ها 3 برابر پالایشگاه‌های معمولی است

فارس: کارشناسان معتقدند که به طور کلی سیاست وزارت نفت باید از پالایشگاه‌سازی به سمت احداث پتروپالایشگاه‌ها حرکت کند. نظر شما چیست؟ ساخت پتروپالایشگاه مزایایی نسبت به پالایشگاه دارد؟

ابراهیمی‌اصل: برای پالایشگاه‌­سازی در دنیا چهار سطح تکنولوژی وجود دارد. ما تا سطح دوم را در کشور داریم. سطح سوم را هم با کمک گرفتن خارجی­‌ها می­توان انجام داد. امروز دنیا به سمت پتروپالایشگاه رفته است. پتروپالایشگاه یا در واقع process plant به این گونه است که خوراک را در فرایندی به 80 نوع محصول تولید کند که عمدتاً بنزین، گازوئیل، سوخت هواپیما، نفت سفید، ال.پی.جی، حلال‌­های نفتی و دیگر مواد است.

 همچنین 6 هزار نوع محصول تولید می‌­کند که محصولاتش خوراک صنایع پایین‌دستی پتروشیمی است. ارزش افزوده‌­ای که پتروپالایشگاه­‌ها خلق می‌­کند 3 برابر یک پالایشگاه معمولی است و IRR یا همان نرخ بازگشت سرمایه­‌گذاری آن 43 درصد است درحالیکه IRR‌ پالایشگاه‌ها حدود 12 تا 18 درصد است. در نتیجه از سودآوری بالایی برخوردار است.

در حال حاضر کشورها در حال برنامه‌ریزی برای ساخت پتروپالایشگاه هستند. پتروپالایشگاه 630 هزار بشکه‌­ای کویت در سال جاری میلادی (2020) وارد مدار می‌­شود. یک پتروپالایشگاه در امارات، یکی در عربستان، 2 تا در هند، 2 تا در چین و یکی هم در آمریکا در حال احداث هستند. در پتروپالایشگاه‌­ها دیگر فرایند روی کاتالیست­‌های نانو انجام می‌شود و طراحی به گونه‌­ای است که با هزینه آپریشن و با ضایعات کم و زیرو فیول (تولید صفر نفت کوره) هستند؛ یعنی دیگر نفت کوره تولید نمی‌کنند.

* ساخت پتروپالایشگاه با استفاده از سرمایه‌های مردمی یک قانون هوشمندانه است

فارس: در حوزه ساخت پتروپالایشگاه تا به کنون چه اقداماتی در کشور انجام شده است؟ آیا وزارت نفت برنامه‌ای برای جذب سرمایه و ساخت پتروپالایشگاه دارد؟

ابراهیمی‌اصل: با توجه به اینکه ما شاهد بودیم وزارت نفت قادر نیست لایحه بیاورد، حدود 18 ماه پیش این مساله را در کمیسیون­‌های مختلف مجلس پیگیری کردیم. در ابتدا با مخالفت شدید زنگنه هم روبرو شدیم که این کار اقتصادی نیست. در نهایت کمیسیون­‌های مختلف مجلس تصویب کردند در سواحل ایران پتروپالایشگاهی با استفاده از منابع مردمی و صندوق توسعه ملی با ظرفیت دو میلیون بشکه در روز احداث شود. این قانون بسیار هوشمندانه است. در شرایطی که کار چندان بزرگی در این دوره از مجلس شاهد نبودیم اما این قانون بسیار خوب تدوین شده است.

 این قانون 6 بند دارد که در ماده 4 آن ذکر شده است که منابعی که از داخل و خارج جمع کردید، وزارت نفت باید بازپرداختشان را تضمین کند. یک بند دیگر هم این است بعد از احداث پالایشگاه، هزینه سرمایه‌گذاری را تقسیم بر قیمت خوراک می­‌کنیم، بدین صورت به پالایشگاه تنفس خوراک می‌دهیم. دوره تنفس آن حدوداً 500 روز می­‌شود که در آن 500 روز، وزارت نفت تنفس خوراک را به صورت نسیه به پالایشگاه می‌­دهد و پول نمی­‌گیرد. یعنی نفت را به صورت قرض الحسنه تحویل می­‌دهد.

بعد از آن دوره تنفس، پالایشگاه باید پول وزارت نفت و صندوق توسعه را برگرداند. اگر هم این پول را ندهد باید به میزان همان پول از پتروپالایشگاه سهم به آنها داده شود. این دو ابزار، مشوق‌­هایی بسیار خوبی است تا 2000 هزار میلیارد تومان نقدینگی مازاد جامعه را جذب کند و هم سرمایه خارجی با نرخ 43 درصد وارد پروژه شود. با 43 درصد سود، 17 ماهه اصل پول و سود برخواهد گشت و آن را هم تضمین کرده‌­اند که یا پول می‌­دهند یا نفت خام با تخفیف.

با این حال هنوز آیین­‌نامه این قانون مجلس را دولت تصویب نکرده است. در حالی که قانون مکلف کرده است وزارت نفت باید ظرف 2 ماه آیین‌­نامه اجرایی به تصویب هیأت دولت برساند. الآن 5 ماه گذشته ولی هنوز اتفاقی نیفتاده است. البته آیین­‌نامه‌­ای که ابتدا وزارت نفت تهیه کرده بود برای عدم اجرای قانون بود. در آن یک سری بندهایی گذاشته بود که هیچ سرمایه­‌گذار داخلی و خارجی جرأت پیدا نمی‌­کرد پولی وارد این کار کند. با پیگیری­‌های متعدد این بندها اصلاح شدند. اگرچه دو سه بند دیگر وجود دارد که باید هیات دولت تصمیم بگیرد اما زهر کار گرفته شد.

هدف از ساخت پتروپالایشگاه، خاتمه دادن به خام­‌فروشی است. ولی وزارت نفت موافق این مساله نیست. بنابراین آیین‌­نامه را به گونه‌­ای نوشت که عملاً چیزی از آن عاید کشور نمی­‌شود. بندهای آن طوری طراحی شده بودند که سرمایه­‌گذار داخلی و خارجی را فراری می­داد. اما آنها حذف شدند و تلاش شد نظر اعضای کمیسیون اقتصادی دولت نیز تأمین شود و الحمدلله مقدار زیادی اصلاح شد. یعنی شاید 80 درصد اصلاح شد و آن نیتی را که برای عدم اجرای قانون داشتند از بین رفت. هنوز هم اگر یکی دو بند باقی­مانده را هیات دولت اصلاح نکند، فرصت هست تا در دولت­‌های بعدی با استدلال، اصلاح شود. در نتیجه با اجرای این پروژه ظرفیت استفاده از دو میلیون بشکه در داخل فراهم می­‌شود.

*بی‌توجهی به بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها، تولید نفت کوره را به روزانه 600 هزار تن رسانده است

فارس: همزمان با اعمال تحریم‌های آمریکا میزان صادرات نفت ایران کاهش پیدا کرده است و در نتیجه ما با کاهش  تکلیفی میزان تولید نفت مواجه شده‌ایم که به برداشت صیانتی ما آسیب میزند. کارشناسان معتقدند احداث پتروپالایشگاه یک بازدارندگی در مسیر اعمال تحریم‌های نفتی و کاهش تولید ما ایجاد می‌کند. نظر شما چیست؟

ابراهیمی‌اصل: آمریکا 62 میلیارد بشکه و روسیه 96 میلیارد بشکه نفت قابل استحصال دارد. در حالی که ایران 200 میلیارد بشکه نفت قابل استحصال دارد. یعنی 153 تا پیش از این بوده و حدود 50 بشکه هم اخیراً کشف شده است. آمریکا با 60 میلیارد بشکه نفت قابل استحصال، روزانه نزدیک به 20 میلیون بشکه تولید دارد. روسیه هم روزی 11 میلیون بشکه؛ ولی ایران که از مجموع ذخایر قابل برداشت آمریکا و روسیه رقم بیشتری دارد، فقط 3.5 میلیون بشکه تولید می­‌کند که هیچ منطقی پشت سر این نیست.

ما می­‌توانیم به جای 3.5 میلیون بشکه 7 یا 8 میلیون بشکه تولید کنیم. می­‌توانیم ظرفیت پتروپالایشگاهی ایجاد کنیم و در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی استفاده کنیم که هم اشتغال ایجاد می‌­کند، هم تحریم‌­پذیر نیست. درآمدش هم حداقل 3 تا 4 برابر کار پالایشی و چند 10 برابر کار خام‌فروشی است.

براین اساس ما باید پالایشگاه‌های خود را به روز رسانی کنیم. پالایشگاه‌­های موجود در کشور دارای تکنولوژی قدیمی است. تولید نفت کوره ما خیلی زیاد است که این هم نتیجه سهل‌انگاری و بی‌اعتقادی به توسعه و بهینه‌سازی صنایع پالایشی بوده است. 29 تا 30 درصد نفت خام تبدیل به نفت کوره می‌­شود و این فاجعه است.

زیرا قیمت نفت کوره نصف قیمت نفت خام است. ما 600 هزار تن نفت کوره در روز تولید می­‌کنیم که این نماد حماقت ماست. امروز پالایشگاه­‌های دنیا 4 تا 8 درصد نفت کوره تولید می­‌کنند. بنابراین ما باید پالایشگاه‌­های خود را به روز­رسانی کنیم تا نفت کوره را تبدیل به فراورده‌­های با ارزشی مثل بنزین، گازوئیل، سوخت هواپیما و جت فیول و غیره شود.

* هر کسی می‌گوید پالایشگاه ستاره خلیج فارس را زنگنه ساخته بی‌اطلاع است

فارس: یکی از دستاوردهایی که در حوزه پالایشگاه‌سازی به بیژن زنگنه نسبت می‌دهند احداث پالایشگاه ستاره خلیج فارس است. آیا شما هم معتقدید که این پالایشگاه دستاورد ایشان است؟

ابراهیمی‌اصل: زنگنه تاکید داشت به جای احداث پالایشگاه، بنزین را وارد کند. در نتیجه سیاست واردات سوخت، دلالی و قاچاق شکل گرفت. هر کسی می‌گوید پالایشگاه ستاره خلیج فارس را زنگنه ساخته جاهل است. پالایشگاه ستاره خلیج فارس در زمان دولت احمدی‌­نژاد شکل گرفت و 79 درصد پیشرفت داشت. در سال 91 و در دولت روحانی باید کار پالایشگاه تمام می­شد. من به عنوان کسی که سه دوره معاون وزیر نفت بودم، در جریان جزئیات این مساله هستم. لذا 21 درصد باقی مانده باید در ظرف 1.5 سال به پایان می‌­رسید. اما چون زنگنه به این کار اعتقادی نداشت، پول را تخصیص ندادند.

همچنین به پایان دوره اول دولت روحانی که رسیدند، تصمیم گرفتند آن را به صورت نمادین افتتاح کنند تا در زمان انتخابات از آن بهره‌برداری سیاسی کردند. در واقع ستاره خلیج فارس پروژه­‌ای بود که دولت نهم شروع کرد تا 79 درصد کار جلو رفت ولی 21 درصد باقی مانده در 6 سال اخیر، با تاخیر و هزینه زیاد تکمیل شد تا بعد عنوان شود این پروژه دستاورد زنگنه است. در حالی که دستاورد زنگنه نیست. وزارت نفت می‌خواهد با سوء استفاده از عملکرد دیگران آن را به نام خود تمام کند درحالیکه همه می‌دانند که تفکرات زنگنه و تیم همراهش درباره پالایشگاه‌سازی چه بوده است.

گفت‌وگو از سید احسان حسینی

انتهای پیام/