محمدرضا مودودی در گفت‌وگو با با خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس و در پاسخ به این سوال که با توجه به شرایط اقتصادی حاکم به کشور و محدودیت صادرات نفت به دلیل تحریم‌های یکجانبه و ظالمانه آمریکا در سال‌های اخیر، بسیار شعار توسعه صادرات غیرنفتی را از سوی مسئولان مختلف کشور می‌شنویم اما آنچنان که انتظار می‌رود هنوز در راستای توسعه صادرات موفق عمل نکرده‌ایم، نقاط ضعف ما در این مقوله چیست و برای تحقق شعارهای توسعه صادرات چه باید کرد، گفت: به طور‌کلی اگر بپذیریم و باور داشته باشیم که در شرایط جنگ اقتصادی قرار داریم؛ باید برای مدیریت این شرایط به ادبیات جنگ اقتصادی آشنا باشیم و برای فرماندهی و راهبردی این شرایط باید از تجربه و دانش منطبق با شرایط برخوردار باشیم.
* ادبیات جنگ اقتصادی را نمی‌شناسیم
سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران افزود: بزرگترین ضعفی که ما امروز با آن مواجهیم این است که ادبیات جنگ اقتصادی را نمی‌شناسیم، شاید ادبیات جنگ نظامی بدانیم و بشناسیم اما واقعا با ادبیات جنگ اقتصادی آشنایی چندانی نداریم.
* لزوم مستند‌سازی شرایط مبارزه با تحریم
وی بیان داشت: البته مهمترین دلیل برای این وضعیت آن است که ما هیچ مستنداتی نداریم که در دنیا شرایط تحریم به صورت تطبیقی چه تبعاتی داشته و کشورهای مختلف تحریم کننده و تحریم شونده چگونه شرایط را راهبری و مدیریت کرده‌اند و چه رفتارهایی داشته‌اند. حتی خودمان هم در هر دوره تحریم تجارب ناشی از آن دوره را مستند نکرده‌ایم و مستند نکرده‌ایم که برای مقابله با تحریم‌ها در هر دوره چه اقداماتی انجام داده‌ایم تا آن اقدامات در دوره‌های بعد چراغ راه ما باشد.
مودودی اظهار داشت: این مساله یک ضعف بزرگ است که اگر ریشه‌ای‌‌تر نگاه کنیم می‌بینیم که در آموزش مشکل داریم، بطوری که در دانشگاه‌های کشور انواع و اقسام رشته‌ها تدریس می‌شود اما در 40 سال گذشته و علیرغم تحریم‌های مکرر و دائم، رشته‌ای با عنوان جنگ اقتصادی نداشته‌ایم تا بصورت تطبیقی مطالعات را انجام داده شود و با تدریس آن رشته در دانشگاه‌ها افرادی تربیت شوند که قابلیت درک این شرایط را داشته باشند و بتوانند مطابق با الگوهای جاری و ساری در دنیا برنامه‌ریزی کنند.
وی افزود: متاسفانه نتوانسته‌ایم مطابق الگو و روش جنگ اقتصادی رفتار کنیم، به عنوان مثال مدام در جلسات و همایش‌های مختلف از زبان مقامات ارشد مربوطه می‌شنویم که در شرایط جنگ اقتصادی، 15 کشور همسایه هدف اصلی صادرات ما هستند. این اقدام مانند آن است که در شرایط جنگ نظامی اعلام کنیم که مهمات جنگی خودمان را در کجا انبار کرده‌ایم و دقیقا به دشمن نشان دهیم که آن منطقه را هدف بگیرد.
سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران، گفت: این در حالی است که اگر قرار است که کشورهای همسایه در شرایط جنگ اقتصادی به عنوان کشورهای هدف اصلی صادراتی تلقی شوند نباید بر این موضوع اصرار کرد و این موضوع را تا این اندازه رسانه‌ای و آشکار کرد زیرا طبیعی است که کشورهایی تحریم‌کننده با تمرکز بر این کشورها موانعی را برای فعالیت تجاری و اقتصادی ما فراهم می‌کنند.
مودودی بیان داشت: به طوری که اکنون با بهم ریختن فضای سیاسی عراق شرایط را بگونه‌ای پیش می‌برند که در برابر تجارت ایران صف‌آرایی کنند، البته ممکن است که تجار این کشورها از جمله عراق با ما مشکلی نداشته باشند و روابط خوبی هم داشته باشند اما به هر نسبتی که اصرار کنی شرایط تجارت با عراق خوب است به همان نسبت متمرکز می‌شوند که این بازار را بهم بریزند.
* سیاست‌های تنظیم بازار ما مغایر با سیاست‌های صادراتی است
سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران بیان داشت: دلیل تمام این مسائل آن است که ما با ادبیات جنگ اقتصادی آشنا نیستیم و فکر می‌کنیم که باید مانند یک نماینده مجلس برای اقداماتی که می‌خواهیم انجام دهیم تبلیغ کنیم. ما در رابطه با صادرات فقط حرف می‌زنیم و کمتر عمل کرده‌ایم بطوری که من ندیده‌ام که اقدام خاصی در رابطه با صادرات صورت گیرد.
مودودی گفت: واقعیت آن است که ما با تناقضی در راهبری فضای توسعه صادرات و تجارت شاهد هستیم بطوری که اگرچه از یک طرف اصرار می‌کنیم که باید صادرات انجام شود و توسعه یابد اما از طرف دیگر سیاست‌های تنظیم بازار ما کاملا مغایر با سیاست‌های صادراتی است.
وی در ادامه به مثالی در این خصوص اشاره کرد و گفت: سال گذشته کشور در مقطعی با افزایش قیمت رب گوجه فرنگی و به عبارتی با بحران رب گوجه فرهنگی مواجه شد و این اتفاق را به صادرات این محصول نسبت دادند و بنابراین مانع صادراتی این محصول غذایی شدند در حالی که آمار نشان می‌دهد فقط 5 درصد از محصول تولید داخلی در این بخش صادر می‌شود.
* نقشه راه مشخصی برای صادرات نداریم
سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران، در پاسخ به این سوال که یکی از اهداف صادراتی ما توسعه صادرات ما به کشورهای همسایه به میزان 2 برابر است، به عبارتی به گفته مسئولان می‌خواهیم در مقطع کوتاهی صادرات به کشورهای همسایه را از 24 میلیارد دلار به 48 میلیارد دلار افزایش دهیم آیا این هدف‌گذاری امکان‌پذیر است، گفت: این را می‌گوییم اما معلوم نیست که این هدف گذاری یعنی دو برابر شدن صادرات به کشورهای همسایه با افزایش صادرات روی کدام محصولات قرار است محقق شود در حالی که اساسا یک چارچوب و نقشه راه مشخص برای تجارت خارجی کشور طراحی نکرده‌ایم.
وی افزود: صادرات پیاز، سیب‌زمینی، رب و ... را آزاد می‌کنیم با بحران تامین نیاز داخلی مواجه می‌شویم در حالی که اگر درآمد ارزی برای ما مهم است و قصد توسعه صادرات را داریم باید بر روی صادرات چنین محصولاتی متمرکز شویم و ممنوعیت و محدودیت ایجاد نکنیم.
مودودی اظهار داشت: در مجموع در امر توسعه صادرات با یک به هم‌ریختگی و از هم پاشیدگی در نظام مدیریت تجاری مواجهیم و با وضع قوانین محدود کننده و ممنوع کننده دسترسی به اهداف را سخت کرده‌ایم.
این کارشناس تجاری بیان داشت: از 8 هزار قلم کالایی که در دنیا صادر می‌شود ما فقط 4 هزار و 300 قلم کالای صادراتی داریم و از این تعدادهم فقط 6 قلم کالای صادراتی ما صادراتی بیش از یک میلیارد دلار دارد.
وی بیان داشت: اقلام صادراتی که صادراتی بیش از یک میلیارد دلار دارد در حوزه نفت، گاز، مشتقات نفتی و پتروشیمی است که این اقلام نزدیک به 30 درصد یعنی حدود 12 میلیارد و 700 میلیون دلار از کل صادرات ما را تشکیل می‌دهد و نکته قابل توجه آن است که این صادرات را فقط سه شرکت صادراتی انجام می‌دهند.
وی بیان داشت: صادرات 72 قلم کالا از 4300 قلم کالای صادراتی ما صادراتی بیش از 100 میلیون دلار دارد و فقط 52 شرکت در کشور وجود دارد که صادراتی بیش از 100 میلیون دلار در سال دارند که این صادرات هم مربوط به محصولات معدنی، صنایع پایین دستی پلیمری، صنایع غذایی و ... می‌شود.
مودودی بین داشت: شرکت‌های صادرکننده بیش از 100 میلیون دلار اغلب شرکت‌های دولتی و خصولتی هستند.
وی با بیان اینکه بخش عمده‌ای از صادرات کشور را صادرات خرد تشکیل می‌دهد بیان داشت: 117 قلم از کالاهای صادراتی ما که کمتر از 3 درصد از اقلام صادراتی کشور را تشکیل می‌دهند سالانه صادراتی بیش از 50 میلیون دلار دارد و سهم 81 درصدی از صادرات کشور را تشکیل می‌دهد.
* آرایش جنگی ما در بخش صادرات ناچیز است
معاون سابق سازمان توسعه تجارت ایران، اظهار داشت: این آمار نشان می‌دهد که ارتش و آرایش جنگی ما در بخش صادرات بسیار اندک است و تعداد صادرکنندگان ما در بخش صادرات بیش از 10 میلیون دلار در سال 450 شرکت است که این شرکت‌ها فقط 376 قلم کالا را صادر می‌کند.
وی با بیان اینکه با ارائه این آمار این سوال مطرح می‌شود که چگونه می‌خواهیم که میزان صادرات خود را به کشورهای همسایه به دو برابر افزایش دهیم، گفت: نکته مهم دیگر در موضوع صادرات این است که ما هیچ مگا پروژه‌ای را در دولت‌های مختلف برای توسعه صادرات طراحی نکرده‌ایم تا حداقل با تکیه بر این مگاپروژه‌ها توسعه صادرات را رقم بزنیم.
* ساختار تجاری کشور ساختاری وارداتی است
مودودی با انتقاد از اینکه ساختار تجاری ما یک ساختار وارداتی است گفت: ما هر ساله برای واردات اقلام اساسی میلیاردها دلار پول صرف می‌کنیم اما حاضر نیستیم که زنجیره‌های تولید این محصولات را در کشور کامل کنیم تا از واردات این کالاها بی‌نیاز شویم.
معاون سابق سازمان توسعه تجارت ایران با تاکید بر اینکه راهبرد ما راهبرد مبتنی بر صادرات نیست گفت: اساسا هر وقت صحبت از صادرات و ظرفیت‌های صادراتی می‌شود، می‌گویند که واحدهای تولیدی ما دارای ظرفیت‌های خالی بسیاری هستند که اگر این ظرفیت‌های خالی را فعال و جمع‌بندی کنیم ظرفیت صادراتی قابل توجهی خواهیم داشت.
وی گفت: در حالی که افرادی که این مطالب را در حوزه تصمیم‌گیری بیان می‌کنند توجیه نمی‌شوند که نمی‌توان 5 دوچرخه را معادل یک ماشین مسابقه محسوب کرد.
* سرریز تولید قابلیت صادراتی نیست
مودودی بیان داشت: نمی‌توان ظرفیت‌های خالی را جزء ظرفیت‌های صادراتی محسوب کرد و نمی‌توان سرریز تولید را قابلیت صادراتی دانست زیرا این ادبیات در صادرات کهنه و فرسوده است و بکارگیری این ادبیات در تجارت و صادرات اصلا شایسته و بایسته نیست.
وی با بیان اینکه انعقاد پیمان منطقه‌ای اوراسیا به عنوان یک ظرفیت قابل توجه برای رشد صادرات غیرنفتی کشور مطرح می‌شود، گفت: اگرچه این قبیل پیمان‌های تجاری و اقتصادی در منطقه برای توسعه تجارت ایران بسیار خوب است اما علیرغم ایجاد چنین پیمان‌هایی این سوال باز مطرح می‌شود که چه کالا و اقلامی قرار است به این کشورها صادر شود؟
مودودی افزود: در حال حاضر سالانه 10 تا 12 میلیارد دلار کالاهای مختلف به عراق صادر می‌شود اما هنوز نتوانسته‌ایم از همین کالاهای صادراتی که به کشور عراق صادر می‌کنیم سالانه یک میلیارد دلار به روسیه که جزء پیمان منطقه‌ای اوراسیا با ایران است، صادر کنیم.
وی بیان داشت: این موضوع جای سوال دارد، چرا که نشان می‌دهد که ایرادی وجود دارد که امکان صادرات به روسیه را با همین کالاهای تولیدی نداشته‌ایم به عبارتی باید بیان کنم که در زمینه صادرات ایراد ما زیر ساختی است و تا زمانی که نگاه مبتنی بر بروکراسی صحیح در کشور شکل نگیرد امکان ندارد که بتوانیم با همین وضعیت سهم خود را در بازارها دنیا افزایش دهیم.
مودودی در پاسخ به این سوال که برای جلوگیری از بهم‌ریختگی که شما در صادرات به آن اشاره کردید، چه باید کنیم؟ آیا صادرات باید کاملا مدیریت شده باشد و بخش خصوصی تحت یک مدیریت واحد باید اقدام به صادرات کند، گفت: خیر، منظور مدیریت کاملا واحد نیست، در تمام دنیا دولت‌ها نقش ناظر و هادی را در امر تجارت ایفا می‌کند و بخش خصوصی هم براساس فضا و بستر فراهم شده اقدام به فعالیت تجاری می‌کند.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه با توجه به اینکه شما در یک دوره‌ای مسئولیت مهمترین بخش صادرات کشور یعنی سازمان توسعه تجارت را داشته‌اید بفرمایید که مشکلات توسعه صادرات چیست و چه موانعی را باید از سر راه صادرکنندگان و فعالان اقتصادی برداشت، گفت: موضوع تبادل پول برای فعالان اقتصادی و تجار بسیار مهم است، این در حالی است که در شرایط تحریم ما روابط بانکی با دنیا نداریم بنابراین حل این موضوع و ابداع روش‌های برای تبادلات مالی بدون نیاز به ارتباطات بانکی بسیار مهم است.
* برای شکل‌گیری ساختار تهاتر به جای مبادلات مالی بین بانکی اقدام قابل توجهی صورت نگرفت
مودودی با بیان اینکه در خصوص الحاق به اف ای تی اف در کشور به جمع بندی نرسیده‌ایم و در شرایط جنگ اقتصادی قرار داریم، گفت: بنابراین در این شرایط که امکان مبادلات مالی از روش‌های بانکی امکان‌پذیر نیست باید از ساختار تهاتر بهره بگیریم.
سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت بیان داشت: بهره‌مندی از این ساختار برای شرکت‌های بزرگ که در کنار صادرات واردکننده مواد اولیه تولید هستند کار چندان سختی نیست اما باید دید که برای بهره مندی از ساختار تهاتری شرکت‌های کوچک و متوسط چه کرده‌ایم؟
وی با تاکید بر اینکه یکی از کلیدی‌ترین مسائلی که باید در شرایط جنگ اقتصادی دنبال شود همین ساختار تهاتری است، گفت: با راه‌اندازی شرکت‌های تهاتری باید نیازهای بخش‌های تولیدی و محصولات قابل رقابت شناسایی و این شرکت‌ها ضعف ارتباط بانکی با دنیا را از طریق تهاتر جبران کنند در حالی که شاهد چنین اقداماتی نبوده‌ایم و طرح‌های مختلف برای تسهیل صادرات هم هیچکدام مصوب نشد.
مودودی با اشاره به برگزاری جلسات شورای عالی صادرات غیر نفتی در سازمان توسعه تجارت ایران گفت: این شورا با برگزاری جلسات مختلف با حضور وزرا و مسئولان ارشد اقتصادی می‌توانست مشکلات صادراتی را رصد و حل آنها را در دستور کار قرار دهد اما متاسفانه از ابتدای امسال فقط یک جلسه تشکیل شده و هنوز هم نتایج آن ابلاغ نشده است.
سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران بیان داشت: از آنجا که ادبیات جنگ اقتصادی را نمی‌شناسیم بنابراین نگاه ما بیشتر تنظیم بازار داخل است تا اینکه به فکر توسعه صادرات باشیم. ما در تنظیم بازار داخل ممکن است برای حل مشکلات جلسات مستمری را برگزار کنیم اما برای توسعه صادرات و حل مشکلات این بخش هیچ نشست جدی برای حل مشکلات برگزار نکرده‌ایم.
* توسعه صادرات در شرایط جنگ اقتصادی نیازمند مکانیزم‌های پارتیزانی است
وی اظهار داشت: در شرایط جنگ اقتصادی برای توسعه صادرات باید از ده‌ها مکانیزم پارتیزانی تعریف کرد تا از تله تحریم‌ها نجات یافت و نفوذ در بازارهای صادراتی را گسترش داد و حفظ کرد اما متاسفانه آنچه که مشاهده می‌کنیم جنگ داخلی بین تولید‌کنندگان و صادرکنندگان و ساختار بوروکراسی کشور است که مدام این تنش‌ها را اضافه می‌کند و ضریب اعتماد را کاهش می‌دهد.
مودودی با بیان اینکه فرماندهی واحد از حوزه تجارت خارجی حذف شده است، گفت: سازمان توسعه تجارت ایران ایجاد شده تا به امر تجارت به صورت تخصصی بپردازد در حالی که به دلیل گرفته شدن بعضی از اختیارات این سازمان به یکی از بی‌خاصیت‌ترین سازمان‌ها تبدیل شده زیرا اساسا ابزار ترویجی ندارد، دفتر مقررات صادرات و واردات از آن جدا شده و نمایشگاه بین‌المللی هم در فضای خودش سیر می‌کند و برنامه‌ای جدا از این سازمان دارد از طرفی منابع تشویقی مختلفی که به شکل‌های مختلف در نظر گرفته می‌شود یا پرداخت نمی‌شود و یا به موقع در اختیار سازمان قرار نمی‌گیرد.
وی با انتقاد از تعداد کم رایزنان بازرگانی در کشورهای مختلف گفت: در حالی که حضور رایزنان بازرگانی برای توسعه امر تجارت یکی از ضروریات است تعداد رایزنان بازرگانی ما از 21 نفر به 6 نفر کاهش یافته است.
* برنامه دولت برای جایگزینی صادرات غیرنفتی به جای صادرات نفت معلوم نیست
وی افزود: سیاست‌های ارزی با سیاست‌های تجاری همخوانی ندارد و برنامه راهبردی برای توسعه صادرات تدوین نشده و زیر ساخت توسعه صادرات فراهم نیست و معلوم نیست که برنامه دولت برای اینکه بتواند صادرات غیرنفتی را به صورت جدی جایگزین نفت کند چیست؟
مودودی در پاسخ به این سوال که کاهش صادرات ما به اروپا در سال گذشته به میزان 500 میلیون دلار ناشی از تحریم‌ها است یا عوامل دیگری بر این موضوع تاثیرگذار بوده است، بیان داشت: اگر تحریم‌ها برداشته شود و فکر کنیم که در شرایط عادی با دنیا قرار داریم و روابط بانکی هم برقرار است و بخواهیم به اروپا صادرات داشته باشیم، سوال این است که چه چیزی قرار است به اروپا به غیر از نفت و مشتقات نفتی صادر شود؟
وی افزود: حقیقت آن است که تولید کشور مبتنی بر تکنولوژی‌های متوسط و پایین است و بخش عمده‌ای از تولیدات ما مجموعه کارخانجاتی است که محصولی که تولید می‌کند در ادبیات فناورانه تکنولوژی متوسط و یا پایین دارد.
رئیس سابق سازمان توسعه تجارت ایران اظهار داشت: براساس آمار استخراج شده توسط سازمان توسعه تجارت ایران ، در سال 2018 سطح ضریب تکنولوژی صنایع ما از متوسط دنیا در سال 1998 هم پایین‌تر بوده است. ما در زمینه تکنولوژی‌های های‌تک اصلا کار نکرده‌ایم و روی آن هیچ برنامه‌ریزی انجام نداده‌ایم. این در حالی است که وقتی قرار است با اروپا روابط تجاری برقرار شود باید سبد وارداتی اروپا را بشناسیم و بدانیم که آیا سبد وارداتی اروپایی از جنسی است که می‌توانیم به این کشور صادرات یک میلیارد دلاری داشت.
مودودی اظهار داشت: اما چون اساسا دغدغه هیچ کدام از مسئولان ایجاد پروژه‌ها های تک نبوده که ظرفیت صادراتی بالایی داشته باشد اساسا نتوانسته‌ایم سهم صادراتی خود را در اروپا افزایش دهیم و اتفاقا این مساله را به تحریم نسبت می‌دهیم در حالی که بحث کم بودن صادرات به اروپا جدی‌تر از مشکلات ناشی از تحریم‌ها است.
وی با بیان حتی بحث صادرات خدمات فنی و مهندسی هم جدی گرفته نمی‌شود، گفت: این بخش از صادرات با توجه به نیاز کشورهای اطرف ما به خدمات مختلف در این بخش از ظرفیت بسیار خوبی برای توسعه صادرات برخوردار است که متاسفانه مسئولان آن را جدی نمی‌گیرد و حمایت‌های جدی از سوی مقامات مشاهده نمی‌شود.
* صادرات ایران با بازارهای کشورهای مدرن منطبق نیست
مودودی با اشاره به مشکلات اصلی صادراتی گفت: متاسفانه صادرات ما اغلب به کشورهای دارای بازارهای سنتی است و از آنجا که بازار خودمان هم سنتی است بنابراین نتوانسته‌ایم صادراتمان را با بازارهای مدرن کشورهایی مثل روسیه و کشورهای اروپایی تطبیق دهیم و اساس تولیدات ما جوابگوی نیاز بازار کشورهای توسعه نیافته نبوده است زیرا در این کشورها قراردادهای تامین کالا به این صورت است که کالای را برای یک مدت زمان طولانی مثلا یک ساله سفارش می‌دهند و طی این مدت هم باید کیفیت و قیمت کالا یکسان باشد. در حالی که با توجه به شرایط تولید ما از این امکان برخوردار نیستیم و نمی‌توانیم تولیدات را براساس درخواست‌های آنها تامین کنیم و به همین دلیل اغلب صادرات ما به کشورهایی مانند عراق است که بازاری مانند بازارهای خود ما دارند است.
وی با بیان اینکه اگر ثبات اقتصادی در کشور شکل نگیرد نمی‌توان برنامه بلند مدت صادرات داشت، افزود:با توجه به اینکه بازار ما یک بازار سنتی است و هنوز دارای بازار مدرن نیستیم و شبکه‌های لجستیکی، پشتیبان مالی و شرکت‌های خدماتی حرفه‌ای نداریم اساسا نمی‌توانیم صادرکننده‌ای را در کشور پیدا کنیم که یک کالایی را در مدت زمان مشخص با کیفیت و قیمت ثابت به بازارهای مدرن صادر کند.
وی اظهار داشت: ما باید توانایی‌های خود را شناسایی کنیم و در صادرات اقدام به تولید محصولاتی کنیم که در آن توانمند هستیم بطوریکه پس از مدتی بتوانیم بگوییم که ما تولید کننده و صادرکننده چنین محصولاتی هستیم بنابراین برای این کار باید روی برخی توانمندی‌های صادراتی سرمایه‌گذاری کرد و منابع را به آن سمت هدایت کرد.
مودودی اظهار داشت: پوتین رئیس جمهور روسیه وقتی با موضوع تحریم‌ها برخورد کرد در تولید برخی محصولات سرمایه‌گذاری کرد و اکنون کشورش به تولید‌کننده و صادرکننده آن محصولات تبدیل شده است.
سرپرست سابق سازمان توسعه تجارت ایران بیان داشت: ما در حوزه‌های زیرساخت، ادبیات جنگ و خدمات تجاری چه در بخش‌های تولید رقابت پذیر و چه در بخش حمایت‌های تشویقی در چند سال اخیر ایستا شده‌ایم و با توجه به اینکه فرماندهی واحد تجاری را از مهمترین دستگاه سیاستگذار تجارت یعنی سازمان توسعه تجارت گرفته‌ایم و جایگزین برای آن تعریف نکرده‌ایم ممکن است ادامه این شیوه آسیب جدی به ساختار آینده صادرات غیرنفتی کشور وارد کند.
انتهای پیام/