به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، امنیت غذایی امروزه در جهان فراتر از تامین غذاست و به نحوی موضوعات سیاسی گره خورده که سالهاست کشورهای سلطه گر از غذا برای فشار به دیگر کشورها و استثمار آنها استفاده می کنند، از سویی جهان آینده به سمتی می رود که تامین غذا را در آینده با دشواری های زیادی همراه خواهد کرد که از آن جمله تغییرات آب و هوایی، گرم شدن کره زمین، محدودیت آب، فرسایش خاک، آلوده شدن آب و خاک در کنار رشد روز افزون جمعیت و افزایش تقاضا است، از همین رو نگرانی و دغدغه کشورها برای تامین غذای بیشتر شده است. چنانکه فائو اعلام کرده به دلیل محدود بودن منابع تولید در 40 سال آینده تنها کارهای تحقیقاتی می تواند نیاز غذای جهانیان را تامین کند و  اکنون هم بیش از یک میلیارد نفر شبها گرسنه سر بر بالش می نهند.

در کشور هم بخش کشاورزی که تامین کننده امنیت غذایی است، به دلیل شرایط ویژه کشور اهمیت دوچندانی پیدا کرده است. وجود تحریم های ظالمانه که به رغم ادعای طرف‌های غربی، غذا و داروی ما هم تحریم شده است، وجود میانگین بارش یک سوم جهانی  که طبق گزارش سازمان کشاورزی و غذای سازمان ملل متحد، ایران در میان ۱۸۶ کشور از نظر میزان بارش در سال جایگاه ۱۶۴ را دارد و مشکلاتی مانند کشاورزی خرده پایی، زمین های خرد، پایین بودن سطح سواد در بخش زیادی از بهره برداران کشاورزی نیاز به مدیریت ویژه در این بخش وجود دارد.

ماه گذشته عباس کشاورز پس از استعفای محمود حجتی از سوی رئیس جمهور به عنوان سرپرست وزارت جهاد کشاورزی معرفی شد  و بالطبع برای هر خبرنگار و فعال حوزه کشاورزی مهم است بداند وی که نیم قرن از عمر خود را در وزارت جهاد کشاورزی بوده  چگونه میخواهد این کشتی را به ساحل برساند. آن هم کشتی که خیلی هم مسیر آرامی ندارد و موج های سهمگینی بر سر راه می‌بیند.

مصاحبه ما با عباس کشاورز در طبقه 16 اتاق کنفرانس وزارت جهاد در یک فضای صمیمی برگزار شد، مردی که با اعتماد به نفس زیادی درباره موضوعات کشاورزی صحبت می کرد و به آنچه می گفت اعتقاد داشت. آنقدر مطمئن که با نقدهای گاه و بیگاه خبرنگار هم عقب ننشست و از آنچه به آن معتقد بود پا پس نکشید.

کشاورز در این گفت وگو از برنامه هایش گفت، که پاشنه آشیل  آن توسعه تولید داخل با در نظر گرفتن مزیت نسبی است، وی گفت میخواهد امنیت غذایی کشور را تا دو سال دیگر 5 درصد افزایش داده و به 85 درصد برساند، عملکرد گندم را تا 25 درصد افزایش دهد و بسته دیمکاری دارد که از نظر وی میتواند بخش زیادی از علوفه، روغن، سبزی و صیفی در شرایط دیم بعمل آید. وی در عین حال وابستگی به دانه های روغنی را مایه شرمساری برای کشور خواند و تاکید کرد که بسته هایی هم برای آن در نظردارد تا 50 درصد  کشور را در تامین روغن خودکفا می‌کند، کشاورز به دست های پنهانی هم  اشاره کرد که طی سالها اجازه نداده ایران از وابستگی روغن نجات پیدا کند.

بخش نخست گفت وگو با «کشاورز» بیشتر درباره برنامه ها و چالش های کشاورزی کشور است و در بخش دوم که متعاقبا منتشر خواهد شد، مسائل و مشکلات داخلی وزارتخانه، دست های پنهانی که دنبال جایگزینی مهره های خود در وزارتخانه هستند، وجود افراد بازنشسته در پروژه های کشاورزی،سیاست های ارزی، مشکلات لغو قانون انتزاع و صحبت هایی از این دست مطرح شده است.

بخش اول این گفت و گو را  می خوانیم:

فارس: از آنجایی که امروزه امنیت غذایی فراتر از تامین غذا است و کشورهای سلطه از آن ابزاری برای فشار برای کشورهای دیگر استفاده می کنند اما در این میان مشکلاتی هم سر راه امنیت غذایی کشور از قبیل عملکرد پایین، محدودیت آب، زمین های خرد کشاورزی، فقدان مکانیزاسیون وجود دارد شما پس از نیم قرن فعالیت در این حوزه به سرپرستی وزارتخانه رسیده اید آیا فکر می کنید این تجربه شما برای رفع این مشکلات کافی باشد؟ 

کشاورز: اگر برنامه‌ها در راستای رفع این چالش‌ها باشد، می‌توان امیدوار بود که توفیقاتی حاصل شود. چالش اصلی بخش کشاورزی عملکرد پایین این بخش است، به ویژه در محصولات زراعی اساسی و محصولات باغی به طور اعم عملکرد پایین به وضوح دیده می‌شود. 

در برخی از محصولات باغی مانند کیوی یا نارنگی که در شمال کشور کشت می‌شود احتمالا عملکرد بالایی داشته باشند اما به طور عمده در محصولات زراعی عملکرد پایینی داریم و کشاورزی کشور از پایین بودن عملکرد تولید بسیار رنج می‌برد. 

دوم، بهره‌وری آب در بخش کشاورزی پایین است؛ یعنی از آبی که مصرف می‌کنیم تولید مورد انتظار را کسب نمی‌کنیم.

سوم، منابع بخش کشاورزی در معرض فرسایش قرار دارد، این فرسایش در خاک، مرتع و جنگل، منابع ژنتیکی کاملاً مشهود است و چهارم، درآمد کشاورزان کافی نیست. 

اگر فعال اقتصادی درآمد کافی داشته باشد ما می‌توانیم انتظار توسعه داشته باشیم. در غیر این صورت چنین انتظاری هم نمی‌توان داشت. توسعه اقتصاد و جهت‌دار با افزایش درآمد کشاورزان امکان‌پذیر است. اینها باعث شده که اهمیت غذایی کشور از بسندگی کافی برخوردار نباشد. ما سه وظیفه عمده در بخش کشاورزی براساس قانون اساسی بر عهده داریم. تأمین و تقویت امنیت غذایی، حفظ منابع و افزایش درآمد کشاورزان جزو وظایف ذاتی وزارت کشاورزی به حساب می‌آید، بنابراین وظایف ما با چالش‌های ما همخوان و هم‌ردیف هستند. 

در حال حاضر حدود 80 درصد انرژی غذایی کشور را از تولید داخل تأمین می‌کنیم. اما به نظر من هنوز این میزان کافی نیست و حداقل 5 درصد باید به این میزان اضافه کنیم و از نظر کارشناسی فکر می‌کنم که خودکفایی 85 درصدی برای کشور بسیار مناسب است.

*دنبال مزیت نسبی در کشاورزی هستیم

فارس: بقیه را چه کار باید بکنیم؟

کشاورز: برای تامین بقیه محصولات مورد نیاز باید بر مبنای مزیتی که در محصولات کشاورزی داریم تولید  و واردات آنها را جایگزین کنیم، یعنی برخی کالاها را که مزیت داریم تولید و صادر کنیم و برخی را که نداریم، وارد کنیم. موضوع مزیت و منابع آب از مواردی است که باید خیلی به آن توجه داشت و باید همواره این دو تا بخش را با هم ببینیم. باید برای هر تولیدی میزان آبی که مصرف می کنیم را در نظر بگیریم و تولید ما با میزان مصرف آبی که دارد اهمیت پیدا می‌کند. از سوی دیگر امنیت غذایی را هم باید در کنار درآمد کشاورزان ببینیم و متعادل کردن و همسنگ کردن اینها از وظایف جهاد کشاورزی است.

البته این را هم عرض کنم که در تمام دنیا تلاش بر این است که  80 تا 85 درصد نیازشان را از تولید داخل تأمین کنند و برای بسیاری از کشورها با وجود آب کافی رسیدن به این رقم یک آمال و آرزو است و هیچ کشوری نیست که بتواند که صددرصد و حتی 90 درصد غذای مورد نیازش را از داخل تأمین کند. 

منظور ما از مزیت‌ نسبی این نیست که مثلا باغ پسته را رها کنیم و برویم گندم بکاریم، پسته سالانه یک تا یک و نیم میلیارد دلار برای کشور ارزآوری دارد و تقریباً محصول بی‌رقیبی است و برای کشور شغل ایجاد میکند. مزیت نسبی را باید طوری ببینیم که به تأمین امنیت غذایی منجر شود؛ یعنی تعادلی بین این دو ایجاد کنیم. 

*طی دو سال 85 درصد نیاز غذایی از داخل تامین خواهد شد

همانطور که قبلا هم گفتم تأمین 85 درصد نیاز از کشاورزی داخل عدد خوبی است و هیچ‌گاه در تاریخ کشاورزی کشور وجود نداشته است و از نظر من قابل تحقق است و برنامه من این است که طی دو سال 85 درصد نیاز غذایی کشور را از کشاورزی داخل تأمین کنیم. 

فارس: جزئیات برنامه خودکفایی 85 درصدی طی دو سال چیست؟

کشاورز: با توجه به تجربه‌ای که دارم به ویژه در 25 سال گذشته در پروژه‌های بین المللی مشارکت داشتم، مطالعات جدی داخلی مانند طرح گندم، طرح روغن انجام دادم و در دهه 80 و 90 برای سایر مراجع در کشور طرح هایی را تهیه کردم، 18 سال مسؤول تحقیقات کشور بودم و به ظرفیت‌های تحقیقاتی و یافته‌های اطلاعاتی آشنایی دارم، با تکیه بر این تجربه ها چند برنامه را در بخش کشاورزی ضروری می دانم که برنامه تحقق 85 درصدی خودکفایی هم حاصل خواهد شد.

*افزایش عملکرد 25 درصدی در گندم برای افزایش ضریب امنیت غذایی کشور

نخست اینکه به افزایش تولید گندم و حفظ خودکفایی کماکان توجه کنیم، افزایش عملکرد گندم  تا 25 درصد با تکنولوژی‌های موجود قابل تحقق است.اگر سهم بذر اصلاح‌شده را افزایش دهیم، تغذیه را بهینه کنیم، مدیریت آفات و بیماری‌ها و علف‌های هرز را به خوبی انجام دهیم، در انجام عملیات کشت و برداشت روش‌های جدید را اعمال کنیم و جلوی ضایعات کمباین و پس از برداشت را در حد متعادل کنترل کنیم، عملکرد گندم را 25 درصد می توان افزایش داد. ارقام گندم کشور ظرفیت‌های خوبی دارند و نیاز به جایگزینی آنها نیست اما باید روش‌های زراعی را بهتر کنیم. روش‌های کشت و کار و مدیریت مزرعه را ارتقا دهیم. این اقدامات باید در جهت افزایش عملکرد و کاهش هزینه‌ها باشد. افزایش درآمد و نیز صرفه‌جویی آب باشد، بنابراین ما یک اقدام سه‌جانبه را باید در مورد گندم انجام دهیم. 

فارس: چرا شما به گندم تأکید می‌کنید؟

کشاورز: دلیل خاصی دارد، مساحت کشت گندم در کشور 6 میلیون هکتار است که 4 میلیون هکتار آبی و 2 میلیون هکتار دیم است؛ یعنی نزدیک به 50 درصد زمین‌های زیر کشت ما با احتسال آیش هایی که وجوددارد گندم است؛ یعنی معماری زمین‌های کشاورزی ما در اغلب نقاط کشور به غیر از نوار ساحلی و مناطقی که ما کشت نیشکر داریم، بر مبنای گندم چیده شده و هر کسی این معماری را به خوبی تنظیم و مدیریت کند، بقیه محصولات هم عملکرد بالایی خواهد داشت. بنابراین موضوع توجه به گندم از نظر مزرعه و کشاورز روی آرایش کشاورزی کشور اثر می‌گذارد. 

فارس: توضیح می‌دهید که این تأثیر گندم روی افزایش عملکرد و آرایش سایر محصولات چگونه می‌تواند باشد؟

کشاورز: فرض کنید مزرعه‌ای 100 هکتاری داریم که 50 درصد آن همیشه گندم بوده و بقیه محصولات با گندم ایفای نقش می‌کنند یعنی برخی از محصولات پس از گندم و یا قبل آن کشت می‌شود، در حقیقت گندم در تناوب این محصولات کشت می‌شوند. برای کشت گندم علف‌های هرز را بایدبه خوبی از بین ببریم، زمین مسطح می‌شود، کود مناسب داده می‌شود، بنابراین برای کشت بعدی در سال آینده همه نیازهای گیاه فراهم است، بنابراین تولید آن محصول افزایش خواهد یافت. بنابراین گندم در افزایش تولید دیگر محصولات هم بسیار تأثیرگذار است. بیش از 35 درصد پروتئین، 37 درصد انرژی غذایی مردم از گندم تأمین می‌شود و از نظر امنیت غذایی هم گندم یک محصول کلیدی است. بنابراین برای ما بسیار مهم است که از بعد امنیت غذایی، از گندم مراقبت ویژه کنیم. 

* تولید روغن در 50 سال گذشته مایه شرمساری بوده

مسئله دوم که باید خیلی به آن توجه کنیم، وابستگی کشور به روغن است. از سال 1348 تاکنون که نزدیک پنجاه سال است وابستگی به روغن وکنجاله که هر دو از دانه‌های روغنی بدست می آید را داشته‌ایم. وضعیت تولید ما طی این سالها نه تنها مطلوب نبوده، بلکه از نظر من باعث شرمساری بوده است. گاهاً اقداماتی برای رفع این نقیصه شده اما اینکه کشور در یک کالایی 5، 6 و 7 درصد بخواهد خودکفا باشد، معنی ندارد، زیرا این میزان اندک هیچ تأثیری در امنیت غذایی کشور ندارد. 

حدود 8 تا 10 درصد انرژی غذایی کشور از روغن تأمین می‌شود. بنابراین زمانی که نیاز به روغن در داخل تولید نمی‌شود، مابه التفاوت تولید داخل با تقاضا که بیش از 90 درصد است را وابسته به واردات می شویم، البته مسئله به اینجا ختم نمی شود. در تولید مرغ و تخم‌مرغ و شیر هم وابسته می‌شویم. زیرا در صورت وابسته بودن به واردات مجبور خواهیم بود برای تامین نیاز خوراک دام هم کنجاله وارد کنیم که در خوراک دام استفاده می شود. بنابراین کلید تأمین پروتئین حیوانی و کالری غذایی کشور در دست دانه‌های روغنی است چرا که با تولید دانه های روغنی علاوه بر تامین نیاز روغن کشور از خوراک دام هم بی نیاز می شویم.

*برخی اجازه ندادند تولید روغن در کشور افزایش یابد

فارس: وزارت جهاد کشاورزی بارها برنامه خوداتکایی 70 درصدی در دانه روغنی را تدوین کرده، اما هیچ‌وقت محقق نشده است، چرا این طرح‌ها به نتیجه‌ای نرسیده و اصولا مشکل دانه روغنی در کشور چیست؟ برای این سؤال بزرگ سالها است جوابی پیدا  نکرده‌ام.

کشاورز: ما در ادوار 40 سال گذشته در سالهایی وابستگی زیادی به واردات گندم داشتیم که در دوره‌هایی 5، 6 و 7 میلیون تن گندم وارد کرده‌ایم و کشور برای این میزان واردات، حدود 2 میلیارد دلار پرداخت می‌کرد و همواره در مقابل این میزان واردات تحت سوال بودیم، اگر زمانی گندم کمتر تولید می‌شد، همواره در زیر ذره‌بین نقد قرار می‌گرفتیم که چرا کشور به رغم دارا بودن ظرفیتهای مناسب این میزان واردات انجام می دهد که اتفاقا این انتقادها به نفع تولید کشور تمام شد. مسؤولان نظام بارها نقد می‌کردند که چرا بخش کشاورزی به گندم نمی‌پردازد و ما چرا باید وارد کنیم و اینها باعث تحرک در وزارت جهادکشاورزی شد که ما به صورت ویژه  گندم را دنبال کردیم، طرحی نوشتیم و موفقیتی حاصل شد.

اما طی دوره های گذشته هیچ وقت به خاطر این حجم واردات روغن و کنجاله که گاهی به 4 میلیارد دلار در سال هم رسیده زیر سوال نرفتیم و کسی نگفت چرا اینقدر کشور در تامین دانه های روغنی وابسته‌ است درحالی که از نظر من میزان وابستگی ما در روغن و کنجاله باعث شرمساری است. 

فارس: انتظار داشتید چه کسی متولیان تولید را سؤال ببرد کسی که مسؤول بخشی می‌شود وظایفی دارد که باید آن را اجرا کند. مگر کسی زیر سؤال ببرد تا آن مسئول به وظیفه‌اش عمل کند؟

کشاورز: موضوعی که می‌خواهم مطرح کنم فراتر از این مسئله است و این پدیده‌ای است که در دهه‌های گذشته اتفاق افتاده است. در مورد روغن متأسفانه ما هیچ‌وقت زیر سؤال نرفتیم و هر اقدامی که برای کاهش وابستگی انجام دادیم، به طور غیرمستقیم مدیریت شدیم.

*امکان خودکفایی 50 درصدی در روغن طی 5 سال

 یعنی نتوانستیم کار را پیش ببریم، حالا اینکه نتوانستیم یا نگذاشتند واقعیتی است که اتفاق افتاده و این را به مسؤولان رده بالای نظام هم گفتم و به شما هم عرض می‌کنم که ورود به روغن و افزایش تولید کار سختی نیست. منظورم این است  اگر موجبات آن فراهم شود، طی پنج سال می‌توانیم 45 تا 50 درصد در تأمین روغنی کشور خودکفا شویم که دور از انتظار نیست.

فارس: یعنی منظور شما این است که دست‌های پنهانی است و اجازه نمی‌دهند کار خودکفایی دانه‌های روغنی پیش برود؟

کشاورز: حالا شما بروید ارزیابی کنید و ببینید چطور می‌شود طرح دانه‌های روغنی در قوانین بودجه در پیوست بدون نام قرار می‌گیرد و هیچ اعتباری برایش درنظر نمی‌گیرند و هیچ گوش شنوایی برای شنیدن این برنامه نیست. 

فارس: میزان بودجه دانه‌های روغنی امسال چقدر بوده؟

کشاورز: نمی‌دانم، بررسی کنید. 

فارس: منظورتان این است که بودجه کافی نبوده است؟

کشاورز: من می‌خواهم موضوع را فراتر از این در نظر بگیرید که این خود یک مسئله است. اما اینطور که ما چگونه می‌توانیم در دانه‌های روغنی خودکفا بشویم یک موضوع ساده‌ای نیست. 

فارس: واردکنندگان دانه‌های روغنی در کشور چقدر است؟

کشاورز: نمی دانم، چون من در فضای تولید و کسب و کار و رونق تولید کشور فعالیت می‌کنم و به تجارت ورود ندارم. 

فارس: چه برنامه هایی را برای تحقق خودکفایی 50 درصدی در تولید دانه های دارید؟

کشاورز: در دهه 80 بررسی کردم و دیدم که کشورها درباره خودکفایی و افزایش تولید روغن هر گروهی مکانیزمی را اجرا کرده‌اند. مثلا کشورهای آسیای جنوب شرقی مثل مالزی، اندونزی به سراغ پالم یا همان نخل روغن رفتند و 20 میلیون هکتار جنگل یا باغ پالم ایجاد کردند و به صادرات رسیدند آنرا تجاری‌سازی کردند و فرآورده‌های آن را هم تولید کردند.

کشورهایی مثل روسیه، اوکراین و مشابه آنها یا اروپای شرقی عمده تمرکزشان را روی آفتابگردان گذاشتند چرا که شرایط زراعی به آنها اجازه می‌دهد که تابستان و یا بهار آفتابگردان را به صورت دیم بکارند و عملکرد بسیار خوبی هم داشتند.

کشورهای مثل آمریکای شمالی، برزیل، آرژانتین و خود آمریکا روی سویا کار کردند. سویا گیاه روغنی نیست و بیشتر با نیت علوفه‌ای استفاده می‌شود و تنها 18 درصد از آن روغن استحصال می‌شود و نزدیک 80 درصد هم پروتئین دارد.

کشورهای اروپایی، کانادا،‌ استرالیا روی کلزا سرمایه‌گذاری کردند. ما همه اینها را با میزان سطح زیر کشت و حجم تولیدشان شناسایی و بررسی کردیم و دلیل اینکه چرا به این محصولات روی آوردند تحقیق کردیم. آنها به تبع شرایط اقلیمی، دسترسی به آب، محصولات رقیب این نوع محصولات را هم انتخاب کردند و متناسب با آن برنامه ریرزی کردند.

مثلا یکی از دلایلی که برنامه های تولید روغن در گذشته شکست خورد این بود که محصولات رقیبی برای دانه روغنی وجود داشت که برای آنها برنامه ریزی نشده بود. مثلا فرض کنید در کشور ما در مقطعی کشت سویا بسیار اوج گرفت و پس از آن به حاشیه رفت، چرا که سویا یک محصول تابستانه است و با ذرت،‌ سیب‌زمینی، چغندر و دیگر محصولات تابستانی به دلیل درآمد بالایی که این محصولات دارند نمی‌تواند رقابت کند و کشاورزان در کشت خود این قبیل محصولات را در اولویت قرار می دادند.

 تمام شرایط داخل کشور را بررسی کردیم و به نتیجه رسیدیم که کلزا برای تأمین روغن داخلی مناسب است. کلزا گیاه پائیزه است و از آب باران استفاده می‌کند و این بزرگترین مزیت برای این گیاه برای تامین روغن داخل محسوب می شود. 

مزیت دوم گیاه کلزا برای تامین روغن داخل این بود که بیش از 40 درصد روغن دارد و سوم گیاهی است که باعث حاصلخیزی خاک می‌شود؛ یعنی هر محصولی را پس از کلزا بکاریم بین 17 تا 30 درصد عملکرد محصول بعدی را افزایش می‌دهد و اروپا هم دقیقا به همین دلیل به سمت کشت کلزا رفت چون می‌دانست هم باعث افزایش عملکرد و هم پایداری تولید می‌شود.

فارس: آن زمان در جایگاه فعلی نبودید، اما اکنون به عنوان سرپرست وزارتجهاد کشاورزی می توانید طرح خودکفایی روغن را عملی کنید؟

کشاورز: به دنبال عملی کردن این طرح به هر قیمتی هستیم، نسخه من این است که به تأمین دانه‌های روغنی کشور توجه ویژه‌ای داشته باشیم و این کار را با اولویت کلزا پیش بریم که هم کشاورزی ما را پایدار می‌کند و هم برای کشور، روغن و <>< span="">کنجاله<> تأمین خواهد کرد. در دهه 80 برخی مطرح کردند که کنجاله کلزا به درد نمی‌خورد و اینها همان جریانی بودند که مانع اجرای این طرح‌ها در کشور شدند.

در ادامه مجبور شدیم متخصصان خارجی را آوردیم و طی کنفرانس هایی که در کشور برگزار شد و نمودارهایی که ارائه کردند به اثبات رسید که کنجالهکلزا هیچ مشکلی ندارد.

کلزا گیاهی است که روغن آن جزو دو سه روغن تاپ از نظر کیفیت است و کیفیت آن واقعاً عالی است و چند منظوره است که هم برای پخت و پز و هم برای سرخ کردن استفاده می‌شود. 

موضوع سوم در امنیت غذایی این است که ما باید به پهنه وسیع دیم‌زارهای کشور بپردازیم. 10.5 میلیون هکتار اراضی دیم در کشور داریم که از آب باران استفاده می‌کنند. 4.5 میلیون هکتار آن آیش (نکاشت) و 6 میلیون هکتار آن زیر کشت است. از این 6 میلیون هکتار حدود 4 میلیون هکتار گندم، 1.3 میلیون هکتار جو و حدود 600 هزار هکتار باقی مانده هم نخود یا عدس کشت می شود و در جاهای خیلی استثنایی در مناطقی مانند کردستان علوفه می‌کاریم.

عملکرد محصول دیم تنها متأثر از بارندگی است. هر زمان بارندگی خوب باشد، تا حدودی عملکرد خواهیم داشت که متوسط کشوری 1300 کیلوگرم در هکتار گندم در مناطق دیم  است و اگر باران نباشد، کمتر از این می‌شود به طوری که بعضی مواقع به اندازه بذری که کاشتند هم برداشت نمی‌کنند. دیم‌کارهای کشور که حدود یک میلیون و یکصد هزار نفر هستند آسیب‌پذیرترین قشر کشور محسوب می‌شوند و تقریبا 30 سال دغدغه من این بوده که برای این قشر چه کار می‌توانیم بکنم. از سوی دیگر، این بخش دیم‌کاری کشور، منابع گسترده‌ای است که می‌توان با افزایش تولید به اقتصاد کشور کمک کرد. فرض کنید سالی 6.5 میلیون هکتار زمین دیم می‌کاریم و 6.3 میلیون هکتار هم زمین آبی می‌کاریم، اما تولیدات دیم ما کمتر از 10 درصد تولیدات آبی است. عامل بعدی اینکه زمینه‌های دیم کشور در اراضی شیب قرار دارند دارای فرسایش زیادی هستند. در سال 94 به بسته ای در زمینه دیمکاری رسیدیم. 

* بسته دیم‌کاری برای افزایش امنیت غذایی کشور

نخست اینکه محصولات دیم به چهار پا پنج گروه محصول افزایش می یابد و محدود به گندم و جو نمی شود. بنابراین ما در این روش جدید علوفه و دانه‌های روغنی را هم به دیمکاری وارد کنیم. بنابراین ما گندم، جو دانه‌های روغنی و علوفه، سبزی و صیفی را می‌توانیم وارد دیم‌کاری کنیم. البته  نخودفرنگی که جزو گروه سبزی و صیفی هم طبقه بندی می شود در برخی موارد می‌توان به دیم‌کاری وارد کرد که اتفاقا نتیجه عالی می‌دهد و شغل هم ایجاد می‌کند و درآمد روستائیان هم افزایش می یابد. در روش قبلی با نبودن باران، گندم برداشت نمی شود و یا عملکرد بسیار پایینی دارد ولی اکنون با متنوع کردن دیم‌کاری می‌توان نتیجه بهتری گرفت. 

فارس: آقای مهندس،‌این گروه محصولات معمولا میزان مصرف آب بیشتری دارند، چطور با شرایط دیم ما می‌توان آنها را تولید کرد؟

کشاورز: اینها همه متکی به باران هستند و خبرنگاران می‌توانند از این نوع مزارع بازدید کنند. 

فارس:‌آیا مزارع پایلوتی هم داشتید؟

کشاورز: اکنون بیش از 200 هزار هکتار در کشور کشت می‌شود و ما از مرحله پایلوت عبور کردیم. من نسخه‌ای دارم که روی میز مجلس و دولت می‌گذارم و از آنها می‌خواهم که کمک کنند که می‌توانیم اتفاقات جدیدی را در بخش کشاورزی رقم بزنیم.

فارس: این کشت‌ها در کدام استانها انجام شده است؟

کشاورز:‌ در استان‌های لرستان، کرمانشاه، کردستان و آذر شرقی که اینها طیفی از استان‌های گرم، سرد و معتدل را شامل می‌شوند. 

فارس: پس شما شناسایی کردید در مناطقی اقدام به کشت این محصولات به صورت دیم کردید که میزان بارش بیشتری داشته است؟

کشاورز:‌ نه خیر اینطور نبوده. مثلا آذربایجان شرقی میانگین بارش 280 میلیمتر دارد که اینها بیشتر بارش‌های زمستانه است در بارش‌ها فقط میانگین مهم نیست، زمان بارش هم بسیار مهم است یعنی بارش‌ها زمانی باید اتفاق بیفتد که گیاه بتواند بیشترین استفاده را داشته باشد، مثلاً زمانی که دما بالای 5 درجه می‌شود گیاه فعال شده و از رطوبت استفاده می‌کند، پس صرفا میزان بارندگی کافی نیست. مثلاً ما اگر در ایلام، خوزستان 240 میلیمتر بارندگی داشته باشیم، تولید بیشتری را می‌توانیم نسبت به بارش 400 میلیمتر در آذربایجان داشته باشیم.

*افزایش 30 درصدی تولید در دیم‌کاری 

راهکار دوم در این بسته دیم‌کاری، تکنیک جدید کشت با حداقل خاک‌ورزی است؛ یعنی شخم از کشت بیرون می‌رود و هزینه‌های آماده‌سازی و سوخت به شدت کاهش می‌یابد. به نظر من همه محصولات دیم باید پاییز کشت شوند و از برف و باران حداکثر استفاده را داشته باشند. به اعتقاد من با اجرای این سه روش، اگر بارندگی در حد نرمال باشد، می‌توانیم عملکرد را بیش از 30 درصد نسبت به شرایط فعلی افزایش دهیم که البته برخی از کارشناسان ما معتقدند که حتی این افزایش عملکرد تا 45، 50 درصد هم امکان دارد. از سوی دیگر این محصولات درآمدها و عملکردهای خارق‌العاده داشتند، مثلاً ما حدود یک تن در هکتار در شرایط دیم گلرنگ تولید کردیم که باعث افزایش درآمد می‌شود، بنابراین ما با توجه به دیم‌کاری باعث افزایش عملکرد، افزایش تنوع کشت، بالا رفتن درآمد و کاهش فرسایش خاک و افزایش پایداری در دیم‌کاری کشور شدیم. 

فارس: الان چه مانعی سر اجرای این طرح در سطح کشور دارید؟

کشاورز: تنها نیازمند کمک و حمایت هستیم. با توجه به دیم‌کاری می‌توان 20 تا 25 درصد علوفه را از دیم‌کاری به دست آورد که از طریق آن می‌توان شیر و گوشت بیشتری تولید کرد و سالانه 600 هزار تن دانه روغنی را از کشت دیم به دست آورد. همه اینها ظرفیت‌های جدیدی است که می‌توان در بخش کشاورزی ایجاد کرد و حتی امکان این وجود دارد که با به کارگیری روش‌های استفاده از دیم‌کاری سالانه 5.5 تا 6 میلیون تن گندم از  زمین‌های دیم به دست بیاوریم که این رقم اکنون 4 میلیون تن است که همه اینها یک اطمینان برای امنیت غذایی به کشور ایجاد خواهد کرد. اگر بارندگی 20 درصد بیشتر از حد نرمال باشد، اجرای این روش می‌تواند باعث افزایش بیش از 55 درصدی عملکرد شرایط دیم بشود. یکی از کارهایی که در این روش انجام می‌دهیم، کاهش هزینه‌ها در روش دیم‌کاری است که در آن سو باعث افزایش حاشیه سود کشاورز می‌شود. حال اگر فرض کنیم که بارندگی 25 درصد از حد نرمال پایین‌تر بیاید، شرایط تولید ما از میزان فعلی پایین‌تر نخواهد آمد و مسئله دیگر این است که با استفاده از این روش، ما نیاز به آیش هم نخواهیم داشت و از همه 10 میلیون هکتار ظرفیت دیم می‌توانیم استفاده کنیم. 

فارس: اگر آیش ندارید پس چگونه نیاز غذایی و رطوبت گیاه را تامین می کنید

کشاورز: از کود برای تغذیه آن استفاده می‌کنیم. رعد و برق حدود 17 کیلو ازت به خاک تزریق می‌کند، برخی از گیاهان مانند نخود تا 40 کیلوگرم ازت را در خاک تثبیت می‌کنند و در کنار آن رعد و برق هم باعث افزایش ازت خاک می‌شود، بنابراین با کارگیری روش‌های مناسب می‌توان حتی نیاز به کود را هم کاهش داد. چون در گذشته کود نبوده، مردم از سیستم شخم استفاده می‌کردند تا خاک قوت بگیرد و این همچنان به عنوان رسم باقی مانده است.

*مصرف شیر در جامعه باید افزایش یابد

باید مصرف شیر را در جامعه بالا ببریم. جامعه ما حتماً باید برای سلامتی باید شیر بیشتری مصرف کند که البته نیازمند علوفه است و برای تولید علوفه زیاد هم نیاز به آب داریم. در شرایط فعلی بیشترین تولید علوفه یونجه است و به دلیل محدودیت آب، سطح زیر کشت آن سال به سال کمتر می‌شود، بنابراین ما در یک پارادوکس گیر کرده‌ایم. از یک سو به دنبال افزایش مصرف شیر هستیم و از سوی دیگر به دلیل محدودیت آب نمی‌توانیم علوفه مورد نیاز دام را تأمین کنیم. طرح ما این است که علوفه جایگزین برای یونجه تعریف کنیم که سه نسخه دارد و ا ین نسخه‌ها در چندین گاوداری به صورت پایلوت انجام شده، نخست اینکه بخشی از علوفه را به جای تابستان، پاییز تولید کنیم، اینها شامل قصیل جو، تریتیکاله، انواع لگوم‌ها، مثل ماشک و خلّر است. کلزای علوفه‌ای و گلرنگ علوفه‌ای هم می‌تواند پاییز کشت و کار شود و با 2 تا 3 آب می‌توان 40 تن علوفه بدهد. حتی اگر منطقه پرباران باشد تنها نیاز به یک آب دارد. 2 علوفه‌های تابستانه را به سمت سورگوم، ارزن، چغندر علوفه‌ای شیفت می‌کنیم که اینها علوفه‌های کم‌آبری هستند و با این پکیج می‌توان مصرف یونجه را طی ده سال به 10 درصد فعلی رساند و حداقل 45 تا 50 درصد در مصرف یونجه صرفه‌جویی کرد. 

فارس: چه نسخه‌ای برای کمبود آب کشور دارید؟

کشاورز: نسخه مقابله با کمبود و محدودیت آب در کشور، افزایش بهره‌وری است که به بهینه کردن مصرف آب و اعمال روش‌های زراعی مربوط می‌شود که تقاضای گیاه را کم کند، مثلاً اگر شما یک محصول کشت تابستانه را به سمت کشت پاییزه ببرید و یا یک گیاه کم‌مصرفی را جایگزین گیاه پرمصرف کنید، روش کشت را عوض کنید به سمت کشت نشایی بروید و یا به سمت گیاهان با طول رشد کوتاه‌تر بروید، یا کشاورزی حفاظتی انجام دهیدیا روش کشت Raised bed انجام دهید، همه اینها 25 تا 30 درصد در کاهش مصرف آب دخالت دارد. 

فارس: روش Raised bed چیست؟

کشاورز: همان کشت در پشته‌ها است که به صورت ثابت در زمین ایجاد می‌کنید و پنج سال به صورت ثابت در این زمین‌ها کشت می‌کنید که نیازی به عملیات شخم و آماده‌سازی در این پشته‌ها وجود ندارد و در سال ششم دوباره این زمین شخم زده شده و به صورت قبلی آماده می‌شود. این روش در داراب و مرودشت انجام شده که باعث صرفه‌جویی 25 درصدی در مصرف آب شده است و عملکرد هم 30 تا 40 درصد افزایش یافته است. بنابراین ما با این پکیج آب را مدیریت می‌کنیم بدون اینکه نگران امنیت غذایی در کشور باشیم. از نظر من، کشاورزی کشور ظرفیت زیادی برای تأمین امنیت غذایی دارد که باید به آنها توجه بشود. مثلاً یکی از روش‌ها این است که ما کشت‌ها را به سمت گلخانه ببریم و حتی می‌توانیم باغات را هم به سمت گلخانه ببریم که مصرف آب یک‌دهم می‌شود.

فارس: اینها روی کاغذ بسیار خوب است، اما آیا امکان عملیاتی کردن آنها وجود دارد؟ مثلاً می توانیم همه این گونه کشت‌ها را در گلخانه انجام دهیم؟

کشاورز: چرا ممکن نیست؟ ما الان سالانه 4 تا 5 هزار گلخانه در کشور درست می‌کنیم. تولید گلخانه ما قبل از سال 92، 1.4 میلیون تن بوده و اکنون به 2.7 میلیون تن رسیده است. 

فارس: در صحبت‌هایتان به دست‌های پنهان و بعضی موقع به کمبود بودجه اشاره کردید آیا اینها عامل بازدارنده برای اجرای طرح‌ها هستند؟

کشاورز: بستگی به این دارد که ما اراده داشته باشیم یا نداشته باشیم. اگر اراده‌ای وجود داشته باشد ما باید برویم و همه اینها را اجرا کنیم و اگر اراده‌ای وجود نداشته باشد، نخواهیم توانست. اگر تمام تلاش‌های ما در حول و حوش این امر باشد که خاک‌ها را آبادتر کنیم، ماده آلی آنها را بالا ببریم و بتوانیم سالی یک‌دهم درصد ماده آلی خاک‌های آبی و نصف این رقم را در خاک‌های دیم افزایش دهیم این تکنیک‌هایی که گفتم همه انجام خواهد شد. خیلی از کشاورزهای ما این تکنیک‌ها را دارند و با همین وضع موجود و تنها با تأثیر خاک خوب، 25 تا 30 درصد عملکرد را بالا می‌برد و به همین میزان نیاز آبی را پایین می‌آورد. یکی از گره‌های توسعه کشاورزی برای امنیت غذایی و مدیریت آب توجه به خاک است، اگر به خاک توجه کنیم، مشکل کشاورزی ما حل میشود. با اجرای این بسته های و تکنیک ها، امنیت غذایی، تولید، پایداری کشاورزان و درآمد آنها افزایش خواهد یافت. 

گفت وگو از بهروز نوری

ادامه دارد...

انتهای پیام/