دشت اردبیل یکی از اقلیم‌هایی است که به واسطه شرایط جغرافیایی آن تمدن‌های کهن در آن شکل گرفته و امروز مواریث به جا مانده گویای این موضوع است.
بررسی باستان‌شناسی استان اردبیل گویای غنای حیات تمدن‌های کهن در این خط است که مطابق وعده خود آخرین نتایج کاوش‌ها را در قالب سه پرونده شامل باستان‌شناسی شمال، مرکز و جنوب اردبیل به مخاطبان خود ارائه می‌دهد.
در پرونده نخست وضعیت استقرار تمدن‌های کهن در منطقه مغان و شهرهای واقع در آن تشریح شد که مطابق دستاورد باستان شناسان استقرار انسان با 300 هزار سال قدمت در این منطقه به اثبات رسیده است. در پرونده دوم دشت اردبیل شامل نمین، سرعین، اردبیل، نیر، مشگین شهر و کوه سبلان مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
به اعتقاد باستان شناسان اقلیم منحصر به فرد این خطه موجب حضور و استقرار تمدن‌ها شده و همچنان تداوم مطالعات باستان‌شناسی ضرورت دارد.
آغاز مطالعات باستان‌شناسی دشت اردبیل از قرن ۱۹
مطابق اظهارات رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل دشت اردبیل از طریق دشت مغان با حوزه قفقاز و از طریق قیزیل اوزن با حوزه‌های فرهنگی دریاچه ارومیه و غرب فلات مرکزی ارتباط پیدا می‌کند.
روح‌الله محمدی تصریح کرد: یکی از مهمترین دلایل شکل گیری تمدن‌ها وجود رودخانه‌ها است و رودخانه قره سو با انشعابات مهم خود از جمله بالیخلی چای مهمترین منابع آبی این حوزه بوده و کوهستان سبلان با یخچال‌های طبیعی در تمام طول سال آب مورد نیاز این حوزه را تامین می‌کند.
وی با تأکید بر اینکه مطالعات باستان‌شناسی در این حوزه فرهنگی به قرن نوزدهم میلادی بازمی‌گردد، افزود: در آن مقطع تاریخی هیئت باستان‌شناسی به سرپرستی دمرگان فرانسوی در کنار مطالعات زمین شناسی منطقه آذربایجان و جنوب قفقاز بررسی و کاوش‌های باستان‌شناسی نیز انجام می‌داد.
محمدی تأکید کرد: این گروه در ارتفاعات نمین و مشرف به مرز جمهوری آذربایجان قبور مگالتیک عصر آهن را مورد کاوش قرار داد و اولین اطلاعات باستان شناختی منطقه را منتشر ساخت.
وی اظهار کرد: مطالعات البته در این مقطع باقی نماند و یک قرن بعد در دوره پهلوی دوم مطالعات باستان شناختی در اردبیل با محوریت بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و جمعه مسجد انجام شد.
حضور انگلیس بعد از فرانسه در کاوش دشت اردبیل
یکی از تاسفات تاریخی خطه زرخیز کشورمان بی‌توجهی به کاوش‌های باستان‌شناسی در گذشته است. تا جایی که مطابق اسناد تاریخی قبل از اینکه کاوش‌ها توسط باستان شناسان بومی انجام شود هیئت‌های خارجی به ایران سفر کرده‌اند.تا جایی که این روند در دشت اردبیل نیز مشاهده می‌شود.
رئیس باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان در این خصوص گفت: بعد از فرانسوی‌ها، در حوضه رودخانه قره سو هیئت‌های انگلیسی به سرپرستی چارلز برنی در سالهای منتهی به انقلاب اسلامی بررسی دامنه‌داری را انجام دادند و آثاری از دوره پیش از تاریخ تا اسلامی را در محدوده شهرستان مشگین شهر کشف نمودند.
به گفته محمدی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دهه شصت کهنه قلعه مشگین شهر توسط اداره کل باستان‌شناسی مورد کاوش قرار گرفت و منجر به کشف آثاری از قلعه دوره تاریخی تا قاجار در این محوطه شد.
وی افزود: در دهه هفتاد نیز کاوش در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی منجر به کشف بناهای متعددی از خانقاه و مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین اردبیلی از دوره ایلخانی تا صفوی شد.
قلعه‌های تاریخی میراث تمدن‌های کهن اردبیل
اما یکی از مهمترین یافته‌های باستان‌شناسی در محدوده دشت اردبیل قلعه‌های تاریخی است. تا جایی که تعدد قلعه‌ها نشان می‌دهد از گذشته این منطقه به لحاظ امنیت خود مورد توجه قرار گرفته است.
محمدی با بیان اینکه اولین کاوش قلعه‌ها به سال های 79-1378 می‌رسد، افزود: کاوش در قلعه «بوینی یوغون» شهرستان نیر نشان داد در دوره اشکانی به منظور کنترل جاده تاریخی میانه ـ اردبیل ـ مغان (معروف به جاده قفقاز) قلاع متعددی در منطقه شکل گرفته که قلعه «بوینی یوغون» کورعباسلو از جمله مهمترین آنهاست.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان افزود: این قلعه تا دوره ایلخانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در سالهای 85-1384 مهمترین محوطه عصر آهن استان اردبیل یعنی شهر یئری (مکتب اوشاقلاری) توسط دکتر نوبری کاوش گردید و منجر به شناسایی مهمترین مجموعه استل‌های انسان ریخت عصر آهن (در دوره تاریخی شرق این استل‌ها معروف به بال بال هستند)از غرب دریای خزر گرفته تا منطقه پونتیک قفقاز و شرق آناتولی شد.
به گفته محمدی بعدها مطالعات باستان‌شناسی با مشارکت گروه باستان‌شناسی دانشگاه محقق اردبیلی در محوطه‌هایی همچون قوناق قیران، شوش قالاسی، قیزیل قیه و گورستان خیرَمو در حوزه فرهنگی قره سو انجام پذیرفت. در نتیجه این مطالعات حضور اقوام سکایی در استان اردبیل اثبات گردید و شیوه تدفین، قلعه سازی و هنر فلزکاری این دوره مورد مطالعه قرار گرفت.
شناسایی و کشف معماری دستکند در دو سال اخیر
اهمیت کاوش های باستان‌شناسی که با معرفی آثار مبهمی از سوی رسانه‌ها تاکید می‌شد، موجب شد در دو سال اخیر دور جدیدی از کاوش‌های باستان‌شناسی آغاز و به برخی خلاها پاسخ دهد.
دور جدید مطالعات باستان‌شناسی دشت اردبیل و حوزه فرهنگی قره سو از سال 1397 شروع شد و محوطه‌های شاخصی همچون کهنه کنزق، تپه آتشگاه و کول تپه آناهیتا در شهرستان سرعین کاوش شد. همچنین به منظور شناخت پیشینیه شهرسازی اردبیل جمعه مسجد مورد کاوش گسترده قرار گرفت.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گفت: در نتیجه مطالعات در شهرستان سرعین مشخص شده است که ساکنان دامنه‌های کوهستان سبلان با شناخت دقیق از وضعیت لایه‌های زمین شناختی منطقه نوع خاص از معماری که معروف به معماری دستکند است را ابداع کردند.
محمدی افزود: دستکندهای منحصربفرد کهنه کنزق، ابازر، گلستان، ویند کلخوران، بینه لر، لاهرود ازجمله نمونه‌های فراوان این نوع معماری در پیرامون قله سبلان است. کاوش دستکندهای کنزق آثاری از هزاره اول قبل از میلاد تا دوره صفوی را نشان داد و مشخص شد معماری دستکند، گذشته از سازگاری با اقلیم منطقه به خصوص زمستان‌های سخت آن در تامین نیازهای ساکنان در مواقع بحرانی مورد استفاده بوده است.
نتیجه آخرین کاوش‌ها در دشت اردبیل
وی افزود: علاوه بر این مطالعات باستان‌شناسی در کول تپه آناهیتا منجر به کشف قدیمی‌ترین بنای آیینی استان اردبیل مربوط به دوره عصر مفرغ قدیم (هزاره چهارم قبل از میلاد) شد. این بنای مدور با تزئینات و رنگ آمیزی‌های زیبا از جمله مهمترین بناهای کشف شده فرهنگ کورا- ارس در منقطه قفقاز و خاور نزدیک است.
محمدی معقتد است یکی از مهمترین کشفیات باستان‌شناسی منطقه شمال غرب کشور در دهه‌های اخیر کشف گورکان عصر آهن دو در محوطه قراولی فخرآباد مشگین شهر است. کاوش این گورکان در نیمه اول سال 1398 منجر به شناسایی یک گورکان منحصربفرد با اتاقک تدفین خشتی و رینگ مدور قلوه سنگی به قطر نزدیک به چهل متر شد.
وی اضافه کرد: این گورکان با یک تخته سنگ بزرگ سه متری پوشانده شده بود و سپس روی تخته سنگ را با خشت خام پوشانده بودند. این گورکان در کنار آثار شاخص حوضه قره سو از جمله شهر یئری نشان دهنده تمدن شکوفا و آباد منطقه در عصر آهن بوده و تاثیرات فرهنگی قابل توجهی بر مناطق پیرامون خود از شمال غرب تا غرب فلات ایران و حوضه جنوبی دریای خزر داشته است.
رئیس گروه باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل گفت: بطور کلی می‌توان گفت مطالعات باستان‌شناسی در دشت اردبیل و حوضه قره سو نشان می‌دهد قدیمی‌ترین استقرار در این حوزه فرهنگی بر اساس داده‌های باستان‌شناسی به پالئولتیک قدیم می‌رسد.
وی افزود: همچنین کاوش در قوشا تپه واقع در نزدیکی رودخانه قره سو آثاری از دوره نوسنگی نمایان ساخت و دیگر کاوش‌های صورت گرفته اهمیت منطقه را در ارتباطات فرهنگی عصر آهن نشان می‌دهد.
محمدی تصریح کرد: در دوره اشکانی و ساسانی منطقه به دلیل مرزی بودن از نظر ساخت استحکامات دفاعی اهمیت پیدا می‌کند که نمونه آن کهنه قلعه مشگین شهر و بوینی یوغون در نیر است. در دوره اسلامی قیام خرمدینان و عزم خلفای عباسی در رفع این شورش، شهر اردبیل به عنوان پایگاهی برای لشکریان عباسی اهمیت دوباره می‌یابد و در قرن چهارم برای اولین بار پایتخت بنی ساج می‌گردد.
وی اضافه کرد: اردبیل از دوره ایلخانی به بعد و به مدد خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی مهمترین مرکز زیارتی جهان اسلام بعد از مکه و عتبات عالیات قلمداد می‌شود و ظهور صفویان از این خطه اردبیل را به عنوان مهمترین خواستگاه هنر شیعی برجسته ساخته است.