در میان ۳۶ شهر مورد بررسی ایران، نام اولین شهری که در این رتبه‌بندی به چشم می‌خورد هندیجان استان خوزستان- است که با میانگین 38.2 میکروگرم ذرات کمتر از 2.5 میکرون در یک متر مکعب هوا، در جایگاه ۲۶۱ جهان قرار گرفته است.
پایگاه بین‌المللی دیده‌بانی آلودگی هوای «ایر ویژوال»، «گزارش جهانی کیفیت هوا» خود را منتشر کرد. در این گزارش میزان آلودگی هوای کشورها و شهرهای جهان در سال ۲۰۱۹ بر مبنای میانگین غلظت ذرات معلق کمتر از ۵/ ۲ میکرون رتبه‌بندی شده است. براساس این رتبه‌بندی، از میان ۳۰ شهر آلوده جهان، ۲۱ شهر واقع در هند هستند و همچون سال گذشته دهلی آلوده‌ترین پایتخت جهان معرفی شده است. از نکات دیگر این رتبه‌بندی جایگاه آلودگی هوای شهرهای ایران است. در میان ۳۶ شهر مورد بررسی ایران، نام اولین شهری که در این رتبه‌بندی به چشم می‌خورد هندیجان –شهرستان بندری استان خوزستان- است که با میانگین ۲/ ۳۸ میکروگرم ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون در یک متر مکعب هوا، در جایگاه ۲۶۱ جهان قرار گرفته است. براساس این رتبه‌بندی در سال ۲۰۱۹ تهران با میانگین ۹/ ۲۵ میکروگرمی ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون یازدهمین شهر آلوده ایران، بیست‌و چهارمین پایتخت آلوده و پانصد و هشتاد و دومین شهر آلوده جهان بود، ارقامی که البته همگی نسبت به ۲۰۱۸ بهبود نشان می‌دهند.
قاتل خاموش
امروزه آلودگی هوا یکی از بزرگ‌ترین ریسک‌های زیست‌محیطی متوجه سلامت بشر است. براساس آمارهای سال ۲۰۱۶ «سازمان جهانی بهداشت»، حدود ۹۲ درصد از جمعیت جهان هوای سمی تنفس می‌کنند. بر این اساس، سالانه بیش از ۷ میلیون مرگ ناشی از آلودگی هوا در جهان رخ می‌دهد. این در حالی است که در کشورهای کمتر توسعه‌یافته ۹۸ درصد از کودکان زیر پنج سال هوای آلوده استشمام می‌کنند. در نتیجه آلودگی هوا با به کام مرگ کشاندن سالانه ۶۰۰ هزار کودک زیر ۱۵ سال، اصلی‌ترین عامل مرگ‌ومیر این گروه سنی محسوب می‌شود. براساس برآوردهای «بانک‌جهانی»، مرگ‌ومیرهای ناشی از آلودگی‌های هوا سالانه هزینه ۵ تریلیون (هزار میلیارد) دلاری به دوش اقتصاد جهانی می‌گذارد (بانک جهانی، ۲۰۱۶).
به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیایاقتصاد»، بخش دیده‌بانی آلودگی هوای شرکت سوئیسی «آی‌کیواِیر»، برترین شرکت پایش کیفیت هوای جهان که تکنولوژی‌های پیشگام در این حوزه ارائه می‌کند، تازه‌ترین گزارش آلوده‌ترین شهرهای جهان خود را برای سال ۲۰۱۹ منتشر کرد. در این گزارش، بر مبنای میانگین سالانه غلظت ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون که از داده‌‌های ایستگاه‌های کنترل کیفیت هوا (دولتی، خصوصی و نهادی) به‌دست آمده، ۴۶۸۰ شهر جهان رتبه‌بندی شده‌اند. براساس یافته‌های این گزارش، درحالی‌که آلودگی هوای شهرهای چینی روندی رو به بهبود در ۲۰۱۹ داشت، اما شهرهای هند بار دیگر در صدر آلوده‌ترین آسمان‌های جهان قرار گرفتند: از ۳۰ شهر آلوده جهان، ۲۱ شهر در هند واقع هستند. بر این اساس قاضی‌آباد در شمال شرقی دهلی نو (پایتخت هند) با میانگین غلظت ۲/ ۱۱۰ میکروگرمی ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان در رده نخست ایستاده است. در ماه دسامبر گذشته غلظت آلاینده‌های این شهر رکورد بیش از ۲۳۵ میکروگرمی را به ثبت رساند. با این حال براساس برنامه‌ای که به تازگی مقامات هند با عنوان «برنامه ملی هوای پاک» راه‌اندازی کرده‌اند، هدف‌گذاری شده آلودگی هوای ۱۰۲ شهر این کشور تا سال ۲۰۲۴ بر مبنای مقادیر ۲۰۱۷ تا ۳۰ درصد کاهش یابد.
در چین اما که دومین شهر آلوده جهان ۲۰۱۹ یعنی هوتان را در خود جای داده و یازدهمین کشور آلوده جهان محسوب می‌شود، برخی از کلان‌شهرها توانسته‌اند آلودگی هوای خود را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهند. یکی از این شهرها پایتخت این کشور، پکن، است. در هفت سال اخیر آلودگی هوای پکن روندی کاهشی داشته است، به‌طوری که در آگوست سال گذشته این شهر پاک‌ترین هوای خود را نفس کشید. به عقیده کارشناسان این موفقیت تصادفی نیست. مدیران این شهر از سال ۱۹۹۸ علیه آلودگی هوا اعلام جنگ کردند و با پیگیری تلاش، سرمایه‌گذاری، آزمون و خطای بیش از ۲۰ ساله خود توانسته‌اند به موفقیت‌های چشمگیری در سال‌های اخیر دست یابند.براساس یافته‌های این گزارش که در آن بیش از ۴۶۰۰ شهر جهان رتبه‌بندی شده‌اند، دو شهر از ایالت هاوایی آمریکا با غلظت آلودگی تنها ۹/ ۱ میکرونی، آبی‌ترین آسمان‌های جهان را در ۲۰۱۹ داشتند.
وضعیت آلودگی هوای شهرهای ایران
آمار آلودگی هوای ایران نیز جالب‌توجه است. شرکت سوئیسی در گزارش خود آلودگی هوای ۳۶ شهر از ۱۶ استان ایران را بررسی و رتبه‌بندی کرده است. براساس این بررسی‌ها، میانگین غلظت آلودگی هوای ایران در سال گذشته – براساس ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون در یک متر مکعب هوا – روی سطح ۳/ ۲۴ میکروگرم ایستاد. هر چند با این میزان ایران در جایگاه ۲۷ آلوده‌ترین کشورهای جهان قرار گرفته است (از میان ۹۸ کشور)، اما نسبت به غلظت، ۲۵ میکروگرمی سال گذشته (۲۰۱۸) که ایران را در جایگاه ۲۵ قرار داده بود، بهبود را نشان می‌دهد. بنگلادش با ۳/ ۸۳، پاکستان با ۸/ ۶۵ و مغولستان با میانگین غلظت ۶۲ میکروگرمی به ترتیب آلوده‌ترین کشورهای جهان در ۲۰۱۹ بودند. در رتبه‌بندی آلوده‌ترین کشورهای جهان، ۱۳ شهر نخست تماما آسیایی هستند. در انتهای این رتبه‌بندی، کشور جزیره‌ای باهاماس واقع در جنوب شرقی آمریکا، با میانگین غلظت آلودگی تنها ۳/ ۳ میکروگرمی پاک‌ترین آسمان را در سال گذشته داشت.
هوای تهران نیز در ۲۰۱۹ میانگین آلودگی ۹/ ۲۵ میکروگرمی را تجربه کرد. آلوده‌ترین ماه تهران در نوامبر (حدود آبان) رقم خورد که غلظت آلودگی به میانگین ماهانه ۹/ ۴۳ میکروگرم رسید. با این مقادیر در سال گذشته تهران در رده ۱۲ آلوده‌ترین شهرهای ایران، ۲۴ آلوده‌ترین پایتخت و ۵۸۲ آلوده‌ترین شهر جهان قرار گرفت. البته سال گذشته هوای تهران نسبت به سال ماقبل آن بهبود داشت. در گزارش ۲۰۱۸، تهران با میانگین ۱/ ۲۶ میکروگرمی ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون، چهارمین آسمان ناپاک ایران را داشت، سطحی که پایتخت ایران را در رده ۲۳ آلوده‌ترین پایتخت و ۴۷۴ آلوده‌ترین شهر جهان قرار داده بود. در گزارش امسال، در رتبه‌بندی پایتخت‌ها دهلی‌نو (هند) با ۶/ ۹۸، داکا (بنگلادش) با ۳/ ۸۳ و اولان-باتور (مغولستان) با میانگین غلظت ۶۲ میکروگرمی به ترتیب آلوده‌ترین پایتخت‌های جهان معرفی شده‌اند. مانند رتبه‌بندی کشورها، پایتخت باهاماس، ناسائو، با غلظت ۳/ ۳ میکروگرمی آبی‌ترین آسمان سال گذشته را داشت.
در میان شهرهای ایران، آلوده‌ترین هوا را در ۲۰۱۹ هندیجان خوزستان با میانگین ۲/ ۳۸ میکروگرمی داشت، سطحی که این شهر را در جایگاه ۲۶۱ جهانی قرار داده است. جالب اینجاست در گزارش ۲۰۱۸ نیز اندیمشک خوزستان با میانگین ۲/ ۳۹ میکروگرمی و ایستادن در رده ۲۳۰ جهانی آلوده‌ترین شهر ایران بود. وضعیت آلودگی سال ۲۰۱۹ شهرهای منتخب ایران (از میان ۳۶ شهر مورد بررسی) به این شرح است (آلودگی بر مبنای ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون): هندیجان (خوزستان) با غلظت ۲/ ۳۸ میکروگرم؛ شوشتر (خوزستان) با ۳/ ۳۴؛ ورامین با ۳۳؛ شادگان (خوزستان) با ۸/ ۳۲؛ اصفهان با ۵/ ۳۲؛ اندیمشک (خوزستان) با ۱/ ۳۲؛ بندر گناوه (بوشهر) با ۶/ ۳۱؛ شاهین‌شهر (اصفهان) با ۱/ ۲۶؛ دزفول (خوزستان) با ۲۶؛ تهران با ۹/ ۲۵؛ شیراز با ۱/ ۲۵؛ مشهد با ۱/ ۲۵؛ کرج با ۲۳؛ و در انتهای رتبه‌بندی به‌عنوان پاک‌ترین شهرها به ترتیب سنندج (کردستان) با غلظت ۵/ ۶ میکروگرم؛ برازجان (بوشهر) با ۶/ ۱۱؛ تبریز با ۲/ ۱۳ و یزد با ۷/ ۱۳.
به گزارش «دنیایاقتصاد»، گزارش سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد رتبه تهران در میان پایتخت‌های جهان، به لحاظ میزان آلودگی هوا قدری نسبت به سال ۲۰۱۸ بهبود پیدا کرده است. درحالی‌که تهران در سال ۲۰۱۸ میلادی بیست‌وسومین پایتخت آلوده جهان بود، اما این رتبه در سال ۲۰۱۹ یک واحد تنزل پیدا کرد و تهران روی پله بیست‌وچهارم پایتخت‌های آلوده جهان ایستاد. از سوی دیگر تهران در مقایسه با شهرهای دیگر جهان نیز با بهبود رتبه و به بیان دیگر، کاهش آلودگی در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال قبل از آن روبه‌رو شد. به این ترتیب تهران که در سال ۲۰۱۸ رتبه ۴۷۴ را در میان سه هزار و ۹۵ شهر که به ترتیب میزان آلودگی، از زیاد به کم رتبه‌بندی شده‌اند، کسب کرده بود، در سال ۲۰۱۹ درحالی‌که این بار آمار شهرهای زیر ذره‌بین افزایش یافت و به چهار هزار و ۶۸۰ شهر رسید با بهبود بیش از ۱۰۰ پله‌ای رتبه خود روبه‌رو شد و به این ترتیب به لحاظ بیش‌آلایندگی به مراتب پایین‌ترین جدول شهرهای آلوده منتقل شد. این رتبه در یک سال اخیر میلادی به ۵۸۲ واحد رسید. در این بین ممکن است برای شهروندان تهرانی که در نیمه دوم امسال، یکی از پرآلاینده‌ترین ایام سال‌های اخیر را سپری کردند و با تعطیلی مکرر مراکز تحصیلی و هشدارهای قرمز سلامت روبه‌رو بودند، این ابهام پیش بیاید که این رتبه چطور با وجود آلودگی شدید هوا در ماه‌های اخیر بهبود پیدا کرده است. موضوع به زمان شروع سال میلادی است. در واقع آمارهای آلودگی تهران در سال ۲۰۱۹ مربوط به زمستان سال ۹۷ تا انتهای پاییز سال‌جاری است و به این ترتیب نه‌تنها زمستان فوق‌العاده آلوده امسال در این محاسبات منظور نشده است، بلکه بیش از سه فصل پیاپی هوای سالم و قابل قبول که در آسمان پایتخت جریان داشته (از زمستان پارسال تا پایان مهر امسال) موجب بهبود رتبه تهران شده است.
چرا ۵/ ۲ PM ؟
در «گزارش جهانی کیفیت هوا ۲۰۱۸» از ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون به‌عنوان معیار نمونه رتبه‌بندی آلودگی هوای شهرهای جهان استفاده شده است. ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون یا ۵/ ۲ PM، به ذرات (جامد یا مایع) معلق در هوا که اندازه کمتر از ۵/ ۲ میکرون (یا یک میلیونم متر) دارند گفته می‌شود. گرچه طبیعت در تولید این ذرات نقش دارد (همچون گردوخاک)، اما منبع اصلی انتشار آن، فعالیت‌های بشر، به‌خصوص آلاینده ناشی از احتراق در بخش‌های صنعتی و حمل‌ونقل است. اهمیت ذرات کمتر از ۵/ ۲ میکرون به این خاطر است که در میان تمام آلاینده‌های هوا، بیشترین اثر را بر سلامتی انسان دارند. با توجه به اندازه کوچک، این ذرات قابلیت نفوذ در سیستم تنفسی و سپس تمام بدن را دارند، امری که نتیجه آن در اثرات سلامتی کوتاه و بلندمدت جبران‌ناپذیر است.
