افزایش قیمت ارز و هزینه‌های بالای زندگی در بسیاری از کشور‌های خارجی باعث شده که بسیاری از افراد متقاضی تحصیل در دانشگاه‌های خارجی، به جای آن که علاقه‌ای داشته باشند تا پول خود را صرف هزینه‌های سرسام آور تحصیل و زندگی در خارج از کشور کنند، به فکر اخذ بورسیه‌های تحصیلی از دانشگاه‌های مختلف بیفتند.

بورسیه تحصیلی فرصت بسیار خوبی برای ادامه تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی در خارج از کشور ، به ویژه برای افرادی است که از نظر مالی جزو قشر متوسط یا ضعیف هستند.

تعریف بورسیه تحصیلی

بورسیه و کمک هزینه‌های تحصیلی به کمک‌های مالی‌ گفته می‌شود که از سوی دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی به دانشجویان داده شده و دانشجو نیازی به بازپرداخت آن ندارد. در واقع دانشگاه محل تحصیل هیچ گونه هزینه‌ای را از دانشجو دریافت نکرده و در عین حال هزینه‌های وی را (بسته به مقدار بورسیه) پرداخت می‌کند. بورسیه‌های تحصیلی، معمولا توسط دانشگاه ها، دولت ها، افراد خیر و موسسات نیکوکاری و علمی ارائه می‌شوند تا فرصت تحصیل قشر‌های مختلف دانشجویان از هر کشوری فراهم شده و تحصیل از دانشجویان کم درآمد دریغ نشود.

انواع بورسیه

بورسیه‌های تحصیلی بر اساس فعالیت‌هایی که در کنار تحصیل بر عهده دانشجو گذاشته می‌شوند، به دوسته بورسیه بدون انجام فعالیت جانبی و بورسیه به همراه فعالیت جانبی تقسیم می‌شوند.

الف) بورسیه بدون انجام فعالیت جانبی

به طورکلی بورسیه‌های بدون انجام فعالیت جانبی می‌توانند هزینه‌های تحصیل یک دانشجو را به طور کامل پوشش داده و حتی تمامی هزینه‌های زندگی او را نیز متقبل شوند. چنین بورسیه‌هایی که اصطلاحا full fund (فول فاند) خوانده می‌شوند مورد توجه بسیاری از دانشجویان قرار داشته و به علت تقاضای بالا برای دریافت آنها، رقابت شدیدی میان دانشجویان برای اخذشان وجود دارد.

گذشته از فول فاندها، بورسیه‌های بدون انجام فعالیت جانبی به صورت‌های مختلف دیگری نیز به دانشجویان تعلق می‌گیرند؛ مثلا، porital fund که به صورت درصدی یا پولی به دانشجو تعلق می‌گیرند (مثلا ۵۰ درصد هزینه‌ها یا ماهانه مبلغ ۵۰۰ دلار). این نوع بورسیه‌ها کلیه هزینه‌های دانشجو را پوشش نداده، اما کمک شایانی به وی جهت فراهم کردن نیازهایش خواهند کرد.

بورسیه به همراه فعالیت جانبی 

 بورسیه‌هایی که به صورت سالانه ارائه می‌شوند و برای تمدید آن‌ها باید درخواست مجدد داد و … همگی ذیل بورسیه‌های بدون فعالیت جانبی قرار دارند.

اصلی ترین بورسیه‌ها

الف)  بورسیه عادی و یا فلوشیپ تحصیلی:

بورسیه عادی که معمولا به آن بورسیه تحصیلی گفته می‌شود، برای تشویق افراد به ادامه تحصیل به آن‌ها اعطا می‌شود. معمولا برای گرفتن این نوع بورسیه شرایط تحصیلی قابل قبولی نیاز است و دانشگاه‌ها برای تمدید این نوع کمک هزینه، شرایط خاصی دارند؛ مثلا اینکه معدل هر ترم دانشجو باید بالاتر از ۳ (از ۴ نمره) باشد. این کمک مالی به همه رده‌های دانشگاهی و همه رشته‌های درسی تعلق می‌گیرد. اما میزان اختصاص آن به دوره دکتری بیش از سایر مقاطع است. این نوع بورسیه‌ها حتی گاهی اوقات هزینه‌های زندگی یک دانشجو را نیز پوشش می‌دهند.

ب) جایزه

بورسیه Awards به معنی جایزه یا پاداش است. این دسته همه نوع جایزه را شامل می‌شود و هیچ محدودیتی ندارد، ولی معمولا مبالغ ابن جایزه‌ها زیاد نیست و نمی‌تواند تمامی هزینه دانشگاه را تامین کند و تنها بخش از هزینه‌های آن را پوشش می‌دهد. معممولا این جایزه‌ها را به صورت مبلغ نقدی پرداخت می‌کنند و به حساب دانشجو واریز می‌کند (برعکس وام تحصیلی و بورسیه عادی که به حساب دانشگاه محل تحصیلی ریخته می‌شود). گاهی هم این جوایز، نقدی نیست؛ مانند بن خرید کتاب، هزینه شرکت در کنفرانس‌های بین المللی.

ج) وام تحصیلی:

وام تحصیلی به این صورت است که از بانک یا یک مرکز خصوصی که هزینه‌های تحصیل دانشجو را متقبل شده است، وامی مستقیما به حساب دانشگاه پرداخت می‌شود که تنها در برگیرنده شهریه و هزینه‌های تحصیلی دانشگاه است. معمولا وجود یک ضامن برای اخذ این نوع وام‌ها الزامی است. نکته قابل توجه در این مورد این نوع از کمک هزینه‌های تحصیلی این است که وام تحصیلی به دانشجویان خارجی تعلق نگرفته و تنها در اختیار شهروندان کشور ارائه دهنده وام است.

د) حذف شهریه و تحصیل رایگان

حذف شهریه تنها شامل شهریه دانشگاه می‌شود و ممکن است دانشجو به صورت کامل یا به صورت نسبی از پرداخت شهریه معاف شود. دانشگاه ارائه دهنده این امتیاز حتما به صورت دقیق میزان این معافیت را مشخص می‌سازد. این سیستم تشویقی بیشتر در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد دنبال می‌شود و کمتر در مقطع دکتری به چشم می‌خورد.

بورسیه و کمک هزینه تحصیلی همراه با انجام فعالیت

در این موارد برخلاف بورسیه‌های بدون انجام فعالیت، کمک هزینه‌هایی که به دانشجو داده می‌شود، لزوما در قبال فعالیتی است که دانشجو انجام داده و در غیر این صورت هیچ هزینه‌ای به او پرداخت نمی‌شود. مهمترین انواع این صورت از بورسیه‌ها عبارتند از:

۱) دستیار تدریس و یا TA

فردی که به عنوان TA برگزیده می‌شود وظایف خاصی برعهده دارد از جمله: نمره دادن، کمک به دانشجویان جهت برطرف کردن مشکلات درسی، تصحیح برگه‌های امتحانی و…. دریافت عنوان TA به تسلط دانشجو به زبان انگلیسی (به خصوص توانایی speaking)، توانایی تدریس و تسلط وی بر دروس مورد نظر استاد مشاور بستگی دارد. معمولاً دانشگاه‌های مختلف کلاس‌ها و یا دوره‌هایی برای دانشجویان خارجی متقاضی TA ارائه می‌دهند.

بسیاری اوقات بنا به نظر استاد مشاور و دانشگاه مقصد، دانشجویی که به عنوان TA برگزیده شده است، از برخی از هزینه‌ها مثل شهریه، خوابگاه و … معاف می‌شود. برای مثال، در برخی دانشگاه‌های آمریکا وقتی دانشجویی دستیار استاد باشد، شهریه‌ای به دانشگاه پرداخت نکرده و حقوقی که دریافت می‌کند، کفاف زندگی او را می‌دهد.

نکته قابل توجه در این رابطه آن است که فرصت‌های TA غالبا به دانشجویان کارشناسی ارشد و به خصوص دانشجویان دکتری تعلق می‌گیرند و دانشجویان مقطع کارشناسی نباید انتظار داشته باشند به عنوان TA انتخاب شوند.

۲) دستیار تحقیق و یا RA

دستیار تحقیق که به عنوان دستیار آزمایشگاه خوانده می‌شود، در واقع به عنوان دست راست استاد مشاور در انجام تحقیقات، نگارش مقالات و … شمرده می‌شود و از سوی وی حقوق دریافت می‌کند. نکته با اهمیت در این رابطه، شباهت موضوعی میان پروژه‌ای است که دانشجو با تخصص استاد خود دارد. (در واقع تنها در صورت شباهت موضوعات است که این امتیاز به دانشجو تعلق می‌گیرد.)

۳) کارآموزی:

کارآموزی که Internship خوانده می‌شود، به نوعی کار پاره وقت به حساب رفته که دانشجو در حین تحصیلش آن را در شرکت یا موسسه‌ای خارج از دانشگاه خود انجام می‌دهد.

به علت هزینه‌های پایینی که به کارآموزان تعلق می‌گیرد، شرکت‌های مختلف علاقه زیادی دارند تا به سراغ دانشگاه‌ها رفته و افراد شاغل به تحصیل را برای دوره کارآموزی به اشتغال خود در آورند. حقوق کارآموزی با اینکه نسبتا پایین است، اما هزینه‌های یک دانشجو را به مقدار خوبی تحت پوشش قرار داده و از TA و RA درآمدزاییِ بیشتری دارد.

کمک هزینه تحصیلی 

دانشجویان در هنگام ارسال تقاضای پذیرش اعلام می‌کتتد که خواهان دریافت کمک هزینه تحصیلی هستند. در این موارد دانشگاه مقصد پرونده دانشجو را برای دریافت کمک هزینه مورد بررسی قرار داده و در صورت موافقت با درخواست او، میزان کمک هزینه و شرایط آن را را در برگه پذیرش ابلاغ می‌کند.

در برخی از دانشگاه‌ها و در بعضی رشته‌های خاص، اساتید دارای بودجه‌های ویژه‌ای برای پروژه‌های خود هستند و باید بخشی از این بودجه را به دانشجویان خود به عنوان RA (دستیار آزمایشگاه که در بالا مفصلا توضیح داده شد) پرداخت کند. در این گونه موارد دانشجو باید به دنبال استاد راهنمایی باشد که بودجه کافی را داشته و از آن مهتر، در زمینه تخصصی دانشجو به تحقیق و پژوهش مشغول باشد. در اینجا نیز بورسیه تحصیلی با موافقت دانشگاه، دانشجو تعلق می‌گیرد. مقدار این کمک هزینه تحصیلی بسته به شرایط استاد، میزان بودجه وی و … دارد.

همچنین  دانشجویان پس از پذیرش و شروع تحصیل خود، می‌توانند برای سال‌های آتی و ترم‌های بعد از دانشگاه محل تحصیل خود یا موسسات خارج از دانشگاه که بورسیه می‌دهند، تقاضای کمک هزینه تحصیلی کنند. در این گونه موارد، وضعیت علمی دانشجو در دانشگاه، رضایت اساتید وی و … تأثیر بسزایی در تعلق بورسیه تحصیلی به وی دارند.