به گزارش مشرق، با شیوع ویروس کرونا در جهان و البته ایران، با حجم غافلگیرکننده‌ای از مشکلات، آسیب‌ها و اختلالات در کسب‌وکارهای صنعتی و تجاری مواجه شدیم؛ اما کرونا با تمامی آسیب‌ها و زیان‌های جهانی خودش، در بخشی از برنامه‌ها و اقدامات فرهنگی موجب تحولاتی چشمگیر و تاثیرگذار شد که شاید تا پیش از این نسبت به آنها کم‌توجه یا بی‌توجه بوده‌ایم. یکی از حوزه‌هایی که متاثر از بحران کرونا توسعه پیدا کرد و خدماتی متفاوت را در این شرایط رقم زد، حوزه کتاب بود. شیوع کرونا و لزوم قرنطینه سراسری، باعث گسترش فرآیند دیجیتال‌سازی منابع اطلاعاتی در کتابخانه‌های جهان شد و تحولی جدید و تاثیرگذار در اطلاع‌رسانی و عرضه منابع به‌روز و کارآمد را فراهم آورد.
دیجیتال‌سازی منابع به چه معناست؟
اما پیش از صحبت درباره تاثیر کرونا بر این فرآیند و چگونگی توسعه آن، باید بدانیم که فرآیند دیجیتال‌سازی منابع به چه معناست؟ تحول دیجیتال یا دیجیتال‌سازی منابع فیزیکی، کتاب، مقالات، اسناد و... مجموعه‌ای از اقدامات، به‌منظور ارائه الکترونیکی همان آثار است. این فرآیند با انگیزه حفظ اصل منابع و همچنین عرضه و توزیع آسان و سریع آنها به داخل و خارج کشور، در قالب‌های آنلاین انجام می‌شود.
دیجیتال‌سازی منابع کاغذی، چندسالی می‌شد که با استفاده از تکنولوژی‌های جدید، در اکثر کتابخانه‌های معتبر داخل و خارج از کشور موردتوجه قرار گرفته بود؛ اما شرایطی که شیوع ویروس کرونا پدید آورد، در یک بازه زمانی چندماهه، شتاب خیره‌کننده‌ای به آن داد؛ طوری‌که بعضی تاثیرات آن می‌تواند پس از فروکش کردن تب کووید-۱۹ هم باقی بماند. اگر در گذشته هدف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، بیشتر گردآوری و سازماندهی منابع اطلاع‌رسانی بود، برعکس، امروز هدف آنها به‌علت حجم انبوه اطلاعات پراکنده و آلوده، اشاعه و انتشار اطلاعات سره و صحیح است.
اتفاقی که در کتابخانه‌های کاملا سنتی می‌افتاد، نگهداری مکتوبات مجلد در قفسه‌ها، طبقه‌بندی موضوعی آنها و عرضه به مراجعه‌کنندگان در قرائت‌خانه کتابخانه‌ها بود؛ اما کم‌کم کتابخانه‌های خودکار وارد فعالیت شدند که اقداماتی ازقبیل فهرست‌نویسی، امانت‌دادن کتاب‌ها، فراهم‌آوری کتاب‌های جدید با توجه به تقاضای مراجعان و در ادامه، ارائه فهرست‌های کامپیوتری برای جست‌وجوی کتاب‌ها در قفسه موردنظر جزء خدمات آنها بود. رفته‌رفته کتابخانه‌های الکترونیکی به میدان آمدند که فعالیت آنها کاملا خودکار بود و یک شبکه دیسک فشرده، منابع را به دو شکل الکترونیکی و متعارف ارائه می‌داد.
کتابخانه دیجیتال مرحله بعدی بود که تمام منابع را به‌شکل دیجیتال درمی‌آورد و می‌شد توسط فناوری‌های آن، در متون کتاب‌ها هم به جست‌وجوی مطالب موردنظر پرداخت. این فناوری به‌طور قطع می‌توانست تحول قابل‌توجهی در امر پژوهش و پیشرفت دانش بشری ایجاد کند. پس از آن نوبت به کتابخانه مجازی خواهد رسید که کتابخانه بدون دیوار و کتابخانه بدون منابع، اما با قابلیت تامین دستیابی به منابع است.
طبیعتا ابتدا باید بتوانیم تمام کتابخانه‌های سنتی، خودکار و الکترونیکی را دیجیتال کنیم تا در مرحله بعد بدون نیاز به کاغذ، کتابخانه‌هایی کاملا مجازی تاسیس کنیم. این فرآیند مدتی پیش از همه‌گیری پاندمی کرونا، در بسیاری از کتابخانه‌های جهان آغاز شده بود و تا حدی فعالیت خود را به‌طور مستمر انجام می‌داد؛ اما آنچه موجب شده امروز به این بحث بپردازیم، توسعه و گسترش فعالیت‌های دیجیتال‌سازی منابع کتابخانه‌ای در بحران کرونا، افزایش مراجعه مخاطبان برای دسترسی به این اطلاعات و چشم‌انداز جدید این فرآیند در آینده است.
آتش در خرمن دیگران و نور در کلبه کتابخوان‌ها
به‌رغم اینکه کرونا تقریبا تمامی فعالیت‌های اجتماعی را به تعطیلی کشانده است، اما لزوم فعالیت مضاعف در بعضی شاخه‌ها را هم به‌همراه داشت. در این میان کتابخانه‌ها به‌عنوان نهادهای اجتماعی و فرهنگی تاثیرگذار جامعه، رسالت مهمی داشتند و باید می‌توانستند بیش از پیش نقش خود را در جامعه ایفا کنند و اطلاعات و منابع موردنیاز مخاطبان را در دسترس‌شان قرار بدهند.
بااین‌حال، اپیدمی‌هایی که رفتارهای اجتماعی جامعه را تغییر می‌دهند، گاهی موجب رشد حوزه‌های دیگر می‌شوند؛ البته هنوز نمی‌توان گفت که کتابخانه‌ها در این شرایط رشدی داشته‌اند اما توانسته‌اند خدمات دیجیتالی و آنلاین خود را در این بحران گسترده‌تر توزیع کنند. به همین جهت است که پس از شیوع کرونا، کتابخانه‌ها در جهان تلاش می‌کنند از فضای وب‌سایت خود و شبکه‌های اجتماعی برای ارائه خدمات به کاربران استفاده کنند و این منابع را به‌صورت دسترسی باز یا open access در اختیار مراجعه‌کنندگان بگذارند. کتابخانه‌ها با معرفی پایگاه‌های کتاب دیجیتال رایگان، عرضه دیجیتال منابع اطلاعاتی خود و... تلاش می‌کنند نقش اجتماعی‌شان را در این ایام به‌خوبی انجام بدهند و روندی را که بحران کرونا توسعه‌دهنده آن بود، تداوم ببخشند.
نکته بسیار مهمی که در شرایط کرونایی در جهان موردتوجه قرار گرفت، بحث سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای بود؛ چراکه در این ایام شاهد نقل‌وانتقال پیام‌های بسیاری در فضای مجازی و رسانه‌ها بودیم که یا شبه‌علم، اطلاعات جعلی و یا اطلاعات غلط بودند. نقشی که کتابخانه‌ها توانستند در این موضوع ایفا کنند، آموزش راه‌های دستیابی جامعه به اطلاعات سره است، البته این بحث صرفا در ایران نیست بلکه در چند کشور دیگر نیز شاهد رواج شبه‌علم‌ها بوده‌ایم و نقش کتابخانه‌ها به‌عنوان پایگاه معتبر، توانست در ارائه اطلاعات درست موثر باشد.
یک بحران مجبورمان کرد دست بجنبانیم
دیجیتال‌سازی کتاب و دیگر منابع اطلاعاتی کتابخانه‌ها، پیش از بحران کرونا هم در کتابخانه‌های ایران درحال انجام بود و هر کتابخانه متناسب با اولویت‌هایش اسناد و منابع مربوطه را دیجیتال کرده و در وب‌سایت خود تحت‌عنوان «کتابخانه دیجیتال یا آرشیو دیجیتال» عرضه می‌کرد. این فعالیت، فرآیند انتقال منابع به سراسر کشور و یا حتی تبادلات اطلاعاتی میان کشورها را نیز سرعت بخشید و امکانات و قابلیت‌های متفاوتی چون جست‌وجو در منابع دیجیتال، بحث درباره منابع از سراسر جهان، استفاده همزمان از یک منبع خاص برای کاربران، رفع فاصله میان نخبگان جهان، دسترسی آسان‌تر به منابع خاص مثل اسناد مهم، تحلیل محتوا، ساماندهی منابع اطلاعاتی و... را برای پژوهشگران و مخاطبان راحت‌تر کرد.
این روند در کتابخانه‌هایی چون کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران، کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه شهیدبهشتی، کتابخانه دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه‌های سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران، کتابخانه حسینیه ارشاد و نظایر آن متناسب با اولویت‌ها، نیازسنجی‌ها و سیاست و بودجه کتابخانه‌ها درحال انجام بود؛ اما با شیوع کرونا و تعطیلی این مراکز فرهنگی، با رشد چندبرابری دیجیتال‌سازی منابع اطلاعاتی کتابخانه‌ها و دسترسی مخاطبان و مراجعه‌کنندگان به کتابخانه‌های دیجیتال این مراکز فرهنگی مواجه شدیم تا جایی که عضویت در کتابخانه دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران بیش از ۱۱ برابر افزایش پیدا کرده است.
این مختص ایران نیست و در روزهای قرنطینه جهانی، خدمات تحت وب کتابخانه‌ای در سراسر جهان گسترش پیدا کرد و شرایط حاکم بر جامعه موجب شد کتابخانه‌ها به‌سمت استفاده از فضای کتابخانه دیجیتال بروند و منابع موجود خود، به‌جز آثاری که مشکل حقوقی دارند، دیجیتال کنند. این اقدام موجب استقبال فراوان مخاطبان و پژوهشگران شد و برای کاربران ایرانی هم امکان استفاده از منابع جهانی را تسهیل کرد. همچنین معاون کتابخانه ملی ایران با توجه به توسعه خدمات کتابداری و کتابخانه‌ای معتقد است؛ پس از ایام کرونا باید به‌سمت پلتفرمی کردن و مشارکتی شدن خدمات کتابخانه‌ای پیش برویم.
اینکه کتابداران و کتابخانه‌ها در یک‌طرف و مراجعه‌کنندگان و خوانندگان کتاب در طرف دیگر ارتباط و تعامل قرار بگیرند، درست نیست بلکه بهترین روش، ایجاد تعامل میان این دو بخش است. بااین‌حال این امر محقق نخواهد شد، مگر آنکه سیستم‌های تعاملی را در محیط کتابخانه گسترش بدهیم، رفتار مراجعه‌کنندگان را رصد کنیم و از آنها بهره بگیریم. امیدوارم ما کتابداران بتوانیم این زمینه را گسترش بدهیم و به برنامه‌های بهینه‌ای دست پیدا کنیم.
کتابخانه‌های ایران در دوران پساکرونا
بسیاری از ناظران باور دارند این روند در آینده موجب خواهد شد در دوران پساکرونا تمامی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی به‌شیوه‌ای فراگیر اکثر منابع‌شان را به‌شکل مجازی در اختیار مراجعان قرار داده و پژوهشگران نیز در این زمینه مطالبه خود را افزایش بدهند. این موضوع، نشان‌دهنده چشم‌اندازی روشن برای آینده است که طی آن می‌توانیم بسیاری از رفتارها و اقدامات سازمانی را که تا قبل از بحران کرونا باید به‌صورت حضوری انجام می‌شدند، به‌شکل غیرحضوری و دیجیتالی پیش ببریم و همین می‌تواند آغازی برای ورود به جریانات جدید دیگر در کشورهای مختلف، ازجمله ایران باشد.
همچنان که فریبرز خسروی، رئیس هیات‌مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و معاون کتابخانه ملی ایران پیش از این اشاره کرده بود: «این بحران موجب روی‌آوری بیشتر فعالیت‌های کتابداری و کتابخانه‌ای به دنیای دیجیتال و استفاده بیشتر از فناوری‌های نوین برای اطلاع‌رسانی شد. ما به یکباره و به‌اجبار؛ به جهان دیگری پرتاب شدیم و نقش رسانه‌های اجتماعی، مجموعه‌های آنلاین، اشیای هوشمند و اینترنت اشیا، بیشتر آشکار شد.»
او البته به این هم اعتراف کرد که مدیریت فرهنگی کشور در بعضی بخش‌های کتابداری دچار سهل‌اندیشی است: «هنوز مفهوم درستی از کتابخانه دیجیتال و نرم‌افزاری که تمام ابعاد کتابخانه‌ها را در بربگیرد، در کتابخانه‌های کشور نداریم و هر کتابخانه تنها بخشی از فعالیت‌های کتابخانه دیجیتال را پوشش می‌دهد.» اما اگر بخواهیم بدانیم که مسئولان کتابخانه ملی چه چشم‌اندازی را برای کتابداری دیجیتال ایران متصور هستند، می‌توان به این بخش از ادامه صحبت‌های رئیس هیات‌مدیره انجمن کتابداری ایران توجه کرد: «در آینده جبر فناورانه موجب می‌شود به این حوزه توجه ویژه‌ای کنیم.
اگر قرار است که بحث‌های دیجیتال‌سازی در آینده بیشتر موردبررسی قرار بگیرد، این بحث، نرم‌افزار مناسب خود را طلب می‌کند و باید از بن، بناهایی نهاده شوند که بتوانند پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی وسیع جامعه در تمام ابعاد باشند و جمیع افراد را سیراب کنند. این امر محقق نمی‌شود، مگر با ایجاد نرم‌افزارهای مناسب و تعریف پروژه‌هایی که اطلاعات در آنها جریان پیدا کند و در دسترسی مردم تسهیل ایجاد کند.»
دیجیتال‌سازی کتاب‌های ایرانی پیش از کرونا و پس از آن
یکی از فعالیت‌های کتابخانه‌ای ایران برای دیجیتال کردن منابع، دیجیتال‌سازی ۱۷۰ هزار فریم، نگاتیو بود که از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران انجام شد. این مجموعه، از سال‌ها قبل در مخازن غیرکتابی کتابخانه ملی ایران وجود داشت که نگاتیو عکس‌هایی بود که در دهه‌های ۶۰، ۷۰ و حتی پیش از انقلاب را شامل می‌شد که نه امکان استفاده برای مخاطبان را داشت و نه فهرست‌نویسی آنها انجام شده بود. ۱۰۰ هزار فریم از این عکس‌ها در سال ۱۳۹۷ و ۷۰ هزار مورد باقی‌مانده در سال ۱۳۹۸ دیجیتال‌سازی شدند و این پروژه به قبل از انتشار ویروس کرونا مربوط می‌شود.
این عکس‌ها به‌زودی در وب‌سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران قرار خواهد گرفت. اما با ورود کرونا به ایران در اوائل اسفندماه ۱۳۹۸، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در همان اولین روزها، برخی منابع اطلاعاتی خود ازقبیل اسناد، کتاب‌های سنگی، خطی، پایان‌نامه‌ها، مقاله‌ها و کتاب‌های کودک و نوجوان را به‌شکل دسترسی آزاد و کامل در اختیار مخاطبان قرار داد. با افزایش پیداکردن این منابع در کتابخانه‌ها، امکانی برای پژوهشگران حاصل شد تا در این ایام کرونایی بتوانند از طریق وب و منابع دیجیتال‌شده به فعالیت‌هایشان ادامه بدهند و توقفی در پروژه‌ها حاصل نشود. هنوز منابع اطلاعاتی بسیاری در حوزه‌های فرهنگ و هنر و علم و فناوری هستند که نیاز به دیجیتال‌سازی دارند و باید آنها را به منابعی کارآمد و به‌روز تبدیل کرد تا در کتابخانه دیجیتال در دسترس عموم قرار بگیرند.
*فرهیختگان