در لایو اینستاگرام. اغلب هم آشنایان فرد بودند زیرا ما از قبل اعلام می‌کردیم که قرار است چنین مراسمی را برگزار کنیم و آنها در ساعت معین آنلاین می‌شدند.
می‌گویند خاک سرد است. از قدیم می‌گفتند. از قدیم می‌گفتند بعد از مرگ عزیز، دیدن خاکسپاری او داغ بازماندگان را کم می‌کند. می‌گفتند گریه کردن در مراسم سوم و هفتم و چهلمش، جان را سبک می‌کند. قدیمی‌ها فکر می‌کردند وقت مرگ عزیز باید کنار بازمانده‌هایش ماند. باید مجبورشان کرد گریه کنند، باید این‌قدر برایشان ذکر مصیبت خواند تا رفته‌رفته قلب‌شان رقیق شود. باید این‌قدر دم به دم گریه‌هایشان آمد که آلام‌شان کم شود. شاید اگر فروردین ٩٩ هم می‌شد حرف قدیمی‌ها را جدی گرفت، دردهای زهرا ٥٠ روز بعد از مرگ شوهرش کم می‌شد. شاید اگر دوستان و آشناهایش از سمنان سراغش را گرفته بودند، بعد از گذشت ٥٠روز به زهرای قبل از مرگ شوهر نزدیک‌تر می‌شد. اما نشد؛ گهگاهی، زنگی، پیام تصویری از دوستانش حکم مراسم سوم و هفتم و چهلم را پیدا کرد. چهار دیوار خانه گریه‌هایش را دیدند و اسباب اتاق‌ها حکم آنهایی را پیدا کردند که قرار بود دم به دم گریه‌هایش بگذارند تا او سبک شود. اما نشد.
هشدارهای سوگ ابراز نیافته
روز اول فقط دو نفر بودند، آنهایی که کرونا زندگی‌شان را برای همیشه گرفته بود.رفته‌رفته عدد روی عدد آمد، عددهایی که فقط قرائت می‌شدند بدون اینکه حسی در قرائت‌شان باشد. تا لحظه نگارش این گزارش ٨هزارو٢٨١ نفر را کرونا کشته است. آدم‌هایی که هرکدام خانواده‌ای داشتند و دوستانی و آشنایانی.پروتکل‌های وزارت بهداشت می‌گفت تنها اعضای درجه یک خانواده حق ورود به قبرستان را داشتند.مساجد، تالارها و رستوران‌ها بسته شدند.ترس از مرگ سایه انداخته روی سر دوستان و آشنایان و بازماندگان. کسی طالب دیدار نبود. در آن سو اما هشدار پشت هشدار بود. هشدار اول را جامعه شناسان، روانپزشکان و روانشناسان دادند. «در ایام کرونایی خانواده‌های داغدار محدودیت‌هایی دارند. ترس از انتشار ویروس توسط پیکر متوفی سبب محدودیت در فرآیند تدفین و خداحافظی با فرد از دست رفته می‌شود. از دیگر سو امکان برگزاری مراسم سوگواری معمول و جمع شدن افراد در مراسم سوم، هفتم، چهلم و رفت‌وآمد دوستان و نزدیکان از بین رفته است. هیجانات منفی و دردناک باید توسط روان انسان حل و فصل شود،درصورتی که شرایط هضم یا حل و فصل هیجانات منفی فراهم نباشد،زمینه برای بروز فرآیند سوگ پیچیده یا ابراز نشده، فراهم خواهد شد.» اینها را مریم رسولیان، رئیس انجمن روانپزشکان ایران پانزدهم فروردین به ایلنا گفته و هشدار داده بود که سوگ ابراز نیافته می‌تواند به بیماری مهلک روانی بدل شود. اما چند روز بعد کیانوش جهانپور، سخنگوی وزارت بهداشت درباره شیوع سندرم سوگ ابراز نیافته هشدار داد و از روانشناسان برای درمان آن کمک خواست.
در انزوا و آنلاین گریه کردن
کارگروه‌ها یکی پس از دیگری در وزارت بهداشت تشکیل شدند، روانشناس، جامعه‌شناس و روانپزشک. هرچند محدودیت روزهای ابتدای شیوع ویروس کرونا کمتر می‌شد، اما آمار مرگ‌ومیر، مردم را نگران کرده بود. شدت نگرانی‌ها، انزوا را به مردم یاد داده بود. در انزوا به کنسرت آنلاین رفتن، در انزوا به کلاس درس آنلاین رفتن، تنهایی و اینترنتی در موزه‌های دنیا سرک کشیدن. راه‌حل کارگروه‌های روان هم ایجاد زمینه‌ای برای سوگواری آنلاین بود. در انزوا برای هر عزیزی که مرده، در اینترنت گریه کردن.
تسهیل‌گران سوگواری آنلاین
سرانجام شیوه‌نامه‌ای ایجاد شد. هلال احمر در ابتدا پای کار آمد و برای از دست رفتگان مراسم سوگواری برگزار کرد. سوگواری آنلاین در تهران هم به زعم کارشناسان به صورت آزمایشی اجرایی شد. شهرداری تهران شده بود تسهیل‌گر این نوع سوگواری‌ها. «این مراسم با همکاری اداره کل سلامت شهرداری تهران انجام می‌شد. به مناطق مختلف شهرداری تهران اعلام کرده بودیم با خانواده‌هایی که عزیزان‌شان را از دست دادند، تماس بگیرند و مطلع شوند که آیا برای برگزاری مراسم سوگ آنلاین تمایل دارند یا نه؟» اینها را مهدی قربانی، معاون اداره فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران به «شهروند» می‌گوید. «بعضی از خانواده‌ها اعلام آمادگی کردند و بعضی دیگر تمایلی به اجرای این مراسم نداشتند، مواردی هم بود که خود خانواده‌ها تماس می‌گرفتند و می‌خواستند که برایشان مراسم برگزار کنیم.» قربانی می‌گوید که بعضی مناطق شهرداری مثل منطقه ٨ و ١٣ جزو نخستین مناطقی بودند که برای سوگ آنلاین اقدام کردند.
لایوهایی با ٢٠٠ مخاطب
سوگ آنلاین فرآیندی مدرن بود. این را مرتضی شیربک، مدیر فرهنگی شهرداری منطقه١٣ در ابتدای صحبت‌هایش می‌گوید. «سه نفر از اعضای درجه یک خانواده را دعوت می‌کردیم، در یکی از سراهای محله منطقه، یک قاری قرآن، یک سخنران و یک مداح را دعوت می‌کردیم، درابتدای مراسم تصویر فرد متوفی را با شمع و خرما جلوی سخنران می‌گذاشتیم و از زمان شروع مراسم، لایو اینستاگرام را روشن می‌کردیم تا اعضای دورتر خانواده متوفی و حتی آشنایان و دوستانش مراسم را به صورت زنده تماشا کنند. از اعضای درجه یک خانواده می‌خواستیم با رعایت فاصله اجتماعی در کنار یکدیگر بنشینند.» شیربک می‌گوید تاکنون برای چهار خانواده در روزهای مختلف هفته سوگ آنلاین برگزار کرده‌اند. او می‌گوید: «برای برگزاری مراسم بین هیچ خانواده‌ای اجبار نداشتیم، استقبال میان خانواده‌ها هم طوری بود که چند نفر از اعضای یک خانواده می‌آمدند اما در لایو اینستاگرام معمولا تا ٢٠٠ نفر هم بازدید داشتیم. اغلب هم آشنایان فرد بودند زیرا ما از قبل اعلام می‌کردیم که قرار است چنین مراسمی را برگزار کنیم و آنها در ساعت معین آنلاین می‌شدند و آن را می‌دیدند.» شیربک البته می‌گوید که این مراسم تنها در ماه رمضان اجرا شده زیرا زمان شیوه‌نامه تا همان تاریخ بوده، تا آخر اردیبهشت ماه، مراسم٣٠ تا ٤٥ دقیقه برای خانواده متوفی برگزار می‌شد.
٤٥ دقیقه گریه کردیم
علی یکی از کسانی است که در زمان شیوع ویروس کرونا، دوستش را که پارکبان بود از دست داد. او می‌گوید در مراسم سوگ آنلاینی که منطقه١٣ برای محمد برگزار کرد، حضور داشته زیرا خانواده محمد از سوگ آنلاین استقبال نکرده بودند، هم این اتفاق را مناسب نمی‌دانستند و از آن رضایت نداشتند و هم تمایل نداشتند که از اسلامشهر به تهران بیایند و در مراسم شرکت کنند: «من و یکی دیگر از همکاران در سرای محله نشستیم و در تمام مدت ٤٥ دقیقه‌ای که مراسم برگزار شد گریه کردیم. مثل مراسم ختم در مسجد. دو نفر بیشتر در مراسم سوگ حضور پیدا نکردیم و حتی اعضای خانواده مرحوم ترجیح دادند از اینترنت مراسم را ببینند.» او که بعد از مراسم با خانواده درجه یک متوفی در ارتباط بوده می‌گوید آنها و دوستان مرحوم در لایو اینستاگرام مراسم را زنده تماشا کرده بودند و از آن رضایت داشتند.
استقبال کم برای سوگواری آنلاین
به‌رغم حرف‌های علی اما استقبال ازبرگزاری مراسم سوگ آنلاین آنچنان که باید پرتعداد نبود. در هر منطقه شاید چند خانواده خواسته بودند که برای عزیزان‌شان مراسم سوگواری اینترنتی برگزار شود: «از روز اولی که کار سوگ آنلاین را شروع کردیم تصور می‌کردیم به دلیل مسائل فرهنگی آنچنان که باید ازمراسم استقبال نشود.» اینها را قربانی می‌گوید.او معتقد است که سوگ آنلاین در خانواده‌های ایرانی مسأله جا افتاده‌ای نیست و فرهنگ ما سوگواری جمعی را پذیرفته نه مراسم چند نفره‌ای که در اینترنت برگزار می‌شود. او درمیانه‌های صحبتش به رایگان بودن این مراسم هم اشاره می‌کند اما این مسأله هم برای بسیاری از خانواده‌هایی که عزیز کرونایی یا غیرکرونایی داشتند توجیهی برای سوگ آنلاین نشده. «در بیشتر مناطق شهرداری تهران مواردی از این سوگ آنلاین برگزار شد؛ تمام هزینه‌ها اعم از حضور مداح و قاری و سخنران را هم خود شهرداری پرداخت کرد، مگر در مواردی خاص که خانواده اصراری بر حضور سخنرانی خاص در مراسم داشت.» او می‌گوید مراسم عمدتا در مساجد یا سراهای محله‌ای برگزار می‌شدکه بتوان در آن اینترنت را هم تأمین کرد. «درباره ادامه این فرآیند سوگواری آنلاین همه چیز به نظر ستاد ملی مقابله با کرونا بستگی دارد، اگر محدودیت‌ها سخت‌تر شود، احتمال تداوم این مراسم هم وجود دارد.»
می‌گویند خاک سرد است. این‌قدر سرد که داغ عزیز را هم سرد می‌کند. اما شاید سردی خاک برای آنهایی که در روزگار کرونا رفتند، سخت‌تر عمل کند. سختی که به نظر می‌رسد سوگ آنلاین هم چاره‌ای برایش نبود.