به گزارش مشرق، سیدمحسن روحانی کارشناس اقتصادی، اندیشکده سیاست‌گذاری اقتصادی تهران نوشت:
یکی از موضوعاتی که پارلمانهای جهان مطابق با شرایط و مقتضیات خاص خود در خصوص انتشار یا عدم انتشار آن، سیاستهایی وضع کرده‌اند، اطلاعات رایگیری در پارلمان است. رای هر نماینده، در حقیقت نتیجهی تمامی فعالیتها، مطالعات و دیدگاههای وی در خصوص طرحها و لوایح مطرح شده است. لذا شفافیت آراء، علاوه بر اطلاع مردم از عملکرد و نظرات نمایندگان خود در مجلس شورای اسلامی، سبب پاسخگویی نمایندگان نسبت به آراء خود خواهد شد.
بیشتر بخوانید:
طرح جدید مجلس برای اصلاح قانون نظارت بر رفتار نمایندگان
در مجلس شورای اسلامی از دوره نخست تا هفتم، رایگیری به صورت قیام و قعود انجام میشده است و شفافیت آراء نمایندگان در آن دوره‌ها وجود داشته است. در شرایط کنونی نیز، به منظور جلوگیری از مفاسد مختلف ناشی از محرمانگی آراء، لازم است فرایند رایگیری به گونهای انجام شود که به جز در موارد استثنایی، رای نمایندگان مشخص و شفاف باشد. در رابطه با شفافیت آراء نمایندگان، شبهات و سوالاتی مطرح است که لازم است به آنها پاسخ داده شود. در ادامهی این گزارش، به بررسی این ابهامات و پاسخهای دادهشده به آنها پرداخته میشود.
۱. چه دلایلی بر لزوم شفافیت آراء نمایندگان وجود دارد؟
شفافیت آراء نمایندگان، نه تنها از مفاسد بسیاری که در سوالات بعد به آنها پرداخته میشود جلوگیری میکند، فواید متعددی نیز دارد که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
*نظارت مردم، احزاب، نهادهای سیاسی و رسانهها بر عملکرد و آراء نمایندگان
*کاهش فساد و پاسخگو ساختن نمایندگان در برابر تصمیمات خود
*افزایش آگاهی، آموزش و گفت‌وگو در مورد منفعت همگانی و افزایش سطح اعتماد مردم به حاکمیت
*ملیتر شدن رفتار نمایندگان مجلس
*ایجاد شناخت بهتر مردم نسبت به نمایندگان و نظرات آنها و تصمیمگیری صحیحتر برای انتخابات آینده
*تجربه موفق سایر کشورها در زمینه شفافیت آراء
۲. در طرح شفافیت آراء نمایندگان، آیا استثنا وجود دارد یا این طرح شامل تمام قوانین و موضوعات میشود؟ در این صورت، آیا تبعات و هزینههای سیاسی و اجتماعی وجود نخواهد داشت؟
با توجه به کارآمدی قاعده شفافیت آراء نمایندگان، اصل بر شفافیت است؛ مگر آن که به دلیل وجود مصالحی، شفافبودن آراء نمایندگان دربردارنده هزینه های اجتماعی و سیاسی یا امنیتی برای کشور باشد. همچنانکه جلسات مجلس نیز در موارد به صورت غیرعلنی برگزار میشود، موارد خاصی همچون موارد زیر که شفافیت آراء در آنها ممکن است مفاسدی را در پی داشته باشد، می‌توانند همچنان مشمول رایگیری مخفی باشند. این موارد عبارت اند از:
*انتخاب اعضای هیات رئیسه، حقوقدانان شورای نگهبان، نمایندگان مجلس در نهادها و هیاتها، مجامع و شوراها و سایر انتخابات راجع به اشخاص
*انتخابات داخلی شعب و کمیسیون‌ها
*رای نسبت به اعتبارنامه نمایندگانی که مورد اعتراض واقع شده‌اند.
تصمیم در مورد محرمانه بودن آراء در موارد استثنایی، به این صورت انجام میشود که با درخواست ۱۵ نفر از نمایندگان، محرمانه بودن آراء در صحن مجلس به رای گذاشته میشود و نمایندگان به صورت شفاف، رای خود را نسبت به محرمانه بودن یا نبودن آراء بیان می‌کنند.
۳. آیا طرح شفافیت آراء نمایندگان منجر به عوامگرایی و در نتیجهی آن، ناکارآمدی نظام قانونگذاری نمی‌شود؟
نکته مهمی که در رابطه با طرح شفافیت آراء نمایندگان وجود دارد، این است که این طرح نباید منجر به رواج عوامگرایی (پوپولیسم) در میان نمایندگان گردد و مصالح کشور که با بررسیهای کارشناسانه تشخیص داده شده‌اند، نباید فدای تمایلات عوامانه و حفظ جایگاه نمایندگان و رای آنها میان مردم شود. لذا اگر طرح یا لایحهای به نفع مصالح عمومی کشور تشخیص داده شود، اما ظاهر آن به مذاق تودهی مردم خوش نیاید، نمایندگان نباید به منظور حفظ پایگاه رای خود به این طرح رای منفی دهند. به همین دلیل، مواردی از این دست که در آنها امکان آسیبپذیری جامعه از طریق پوپولیسم وجود دارد، در صورت امکان میتواند از قاعده شفافیت آراء مستثنا گردد تا از آراء غیرکارشناسانه و عوامپسند جلوگیری به عمل آید. البته، این مسئله که شفافیت آراء در برخی طرحها به پوپولیسم منتهی میشود، اگرچه مسئله درستی است، اما راه حل آن در پاک کردن صورت مسئله نیست. بلکه لازم است مرجعیت قدرتمندی برای مجلس ایجاد شود که بتواند از طریق ابزار رسانه، مانع از تحریف افکار عمومی و فریب آنها توسط یک نماینده شود. این مرجع ناظر بر مجلس، باید نظرات کارشناسانه خود در مورد طرحها و لوایح را ارائه دهد و از طریق رسانهها و چهره‌های سرشناس و مورد اعتماد، مردم را با خود همراه ساخته و سعی در تنویر افکار عمومی نماید. همچنین در راه ارتقای فکری و تربیت سیاسی نمایندگان تلاش کند.
اگرچه شفافیت آراء نمایندگان در برخی موارد (که میتوان آن را با سازوکارهایی کاهش داد)، ممکن است به پوپولیسم و عوامگرایی منجر شود و از این طریق به کشور آسیب وارد شود، اما باید توجه کرد که محرمانگی آراء نیز از سوی دیگر منشأ وارد آمدن خسارت‌های فراوان و بیشتری به کشور است. همان طور که از ایجاد انگیزههای پوپولیستی نمایندگان در اثر شفافیت آراء آنها نگرانی وجود دارد، باید نگران انبوه طرحها و لوایح سازندهای بود که انگیزههای سیاسی نمایندگان در طی سالهای اخیر، سبب گم شدن و یا مسکوت ماندن آنها در فضای تاریک و غیرشفاف صحن مجلس شده است.
باید دانست که شفافیت آراء به پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری نمایندگان میانجامد و نقاط قوت و ضعف وکلای ملت را آشکار میکند و به تصمیم صحیح مردم در انتخاب نمایندگان شایسته کمک میکند. بنابراین اگر بتوانیم با استفاده از راهحلهایی، از مضرات پوپولیسم در امان باشیم، بدون شک شفافیت آراء یک ابزار کارآمد برای نظم بخشیدن به مجلس و وسیله‌ای برای دستیابی به مجلس قوی خواهد بود.
۴. با شفاف شدن آراء نمایندگان، آزادی عمل آنها در ارائه نظرات کارشناسانه محدود میشود و به منظور تداوم نمایندگی و حفظ رای مردم، منافع محلی به جای منافع ملی مورد توجه قرار میگیرد. در نتیجه، نمایندگان به اقدامات عوام فریبانه و جلب نظر مردم رو آورده و از اهداف اصلی خود فاصله می‌گیرند که نتیجه آن، ناکارامدی مجلس خواهد بود. برای حل این مشکل چه باید کرد؟
اولاً در سوال فوق، از هزینههای سیاسی و اجتماعی احتمالی برای شفافیت سخن به میان آمده است؛ اما به هزینههایی که عدم شفافیت آراء نمایندگان میتواند در ابعاد مختلف داشته باشد، اشارهای نشده است. ایرادات و مفاسدی که در محرمانه بودن آراء وجود دارد، سبب کاهش کیفیت رایگیری در مجلس و ناکارامدی نظام قانونگذاری شده است. برخی از این مفاسد عبارت اند از:
*عدم مشارکت برخی نمایندگان در رایگیری
عدم شفافیت آراء و مشخص نبودن رای نمایندگان و حتی شرکت آنان در رایگیری، سبب ایجاد انگیزه عدم شرکت در فرایند رایگیری میشود. به گواه نمایشگرهای موجود در صحن علنی مجلس و بنا بر یک گزارش غیررسمی با بررسی ۱۰ طرح مهم مجلس در مهرماه ۹۷، به طور میانگین ۸۸/۱۲ درصد نمایندگانی که در صحن حضور داشته‌اند به هیچ طرح یا لایحهای رای نداده اند.
بی اطلاعی برخی از نمایندگان از دستور جلسه، عدم مطالعه کافی نمایندگان پیرامون طرحها و لوایح مطرح شده، تصویب برخی از طرحها و لوایح بدون اعلام نظر تعدادی از نمایندگان، رای دهی نمایندگان بر اساس منافع شخصی یا حزبی، امکان فریب عموم مردم و عدم مسئولیت‌پذیری و پاسخگو نبودن نمایندگان نسبت به آراء خود.
ثانیاً در شرایط محرمانگی آراء، نه رسانهها و نه گروههای اجتماعی و شهروندان مسئول، نمیتوانند عملکرد نمایندگان را ارزیابی کرده و در راستای رسیدگی به منافع ملی، مطالبهگری کنند. نمایندگان پس از تصویب اعتبارنامه، نمایندهی همه ملت ایران و مدافع حقوق تمام مردم به شمار میآیند. در صورتی که نمایندهای در پی منافع محلی باشد و اولویتهای محلی را بر منافع ملی ترجیح دهد، با محرمانه بودن آراء امکان بازخواست او وجود نخواهد داشت و مطالبهگری از وی امکانپذیر نخواهد بود. لذا شفافیت آراء نه تنها اولویت مسائل ملی را در ذهن نمایندگان پایین نمیآورد، بلکه قرار گرفتن آنها در یک اتاق شیشهای و در معرض عموم قرار داشتن آراء و نظرات ایشان، سبب مطالبه نخبگان و رسانهها از آنها شده و از حرکت آنها در راستای منافع محلی و بیتوجهی به منافع همگانی و ملی جلوگیری خواهد شد.
۵. آیا شفاف شدن آراء نمایندگان موجب رد صلاحیت آنان در انتخابات بعدی از سوی شورای نگهبان نخواهد شد؟ در این صورت، آیا مصونیت حقوقی نمایندگان از بین نمی‌رود؟
در خصوص این سوال، توجه به چند نکته لازم است:
اولاً آقای عباسعلی کدخدایی، سخنگوی شورای نگهبان، این مسئله را در دو موضعگیری رسمی رد و اعلام کرده است که شورای نگهبان هرگز نمایندهای را برای نظر یا رای خاصی رد صلاحیت نکرده است. وی همچنین بیان کرده است که قانون اساسی نمایندگان را در بیان آرا و نظراتشان آزاد گذاشته و شورای نگهبان هم هیچ وقت ورود نکرده و در آینده نیز ورود نخواهد کرد.
ثانیاً بسیاری از طرحها و لوایحی که در مجلس مورد بررسی قرار میگیرد، ماهیت فنی وکارشناسی دارند و طرحهای امنیتی و حساس برانگیز که ممکن است تصور رد صلاحیت در صورت بعضی از اظهار نظرها را برای نمایندگان ایجاد کند، درصد کمی از مسائل را به خود اختصاص می‌دهند. لذا این نگرانی، در مورد اکثریت مسائل مورد بررسی مجلس اساساً موضوعیت نخواهد داشت.
ثالثاً قانون اساسی به نمایندگان مجلس، حق نظارت و تحقیق و تفحص در تمام امور کشور (اصل ۷۶)، حق اظهار نظر در مورد همهی مسائل داخلی و خارجی کشور (اصل ۸۴) و حق وضع قوانین در تمام مسائل در محدوده قانون اساسی (اصل ۷۱) را داده است. به نظر میرسد با وجود این حجم از اختیاراتی که قانون به نمایندگان مجلس داده است، صحبت از عدم مصونیت نماینده از بیان نظرات خود در قالب رای، غیرمنطقی و دور از واقعیت است.
رابعاً به نظر میرسد مطرح کردن این شبهه در زمینه شفافیت آراء، بیشتر جنبهی مسئولیتگریزی داشته باشد. چرا که در طول دورههای مختلف مجلس و با مطرح شدن موضوعات متنوع، شاهد نطقهای آتشین نمایندگان مجلس بودهایم که بدون نگرانی از رد صلاحیت و با صدای بلند، به بیان نظرات خود در صحن علنی مجلس پرداختهاند. در این صورت، چگونه میتوان ادعا کرد رای یک نماینده به یک طرح یا لایحه در یک حوزه خاص، میتواند بیشتر از نطقهای سیاسی در رد صلاحیت وی اثرگذار باشد؟
در نهایت باید از خود پرسید که آیا نمایندهای که این جسارت را ندارد که آنچه را مصالح ملی میداند، مورد تاکید قرار دهد و از رای خود دفاع کند، و فقط از ترس عدم صلاحیت از سوی شورای نگهبان، رای خود را عوض کند، صلاحیت و شایستگی نمایندگی مردم را دارد؟ آیا چنین کسی میتواند در جایگاه یک نمایندهی مجلس، وظایف خود را به خوبی انجام دهد و نقش خود را در نظام قانونگذاری به درستی ایفا نماید؟
شفافیت آراء نمایندگان یکی از شاخصهای اطلاعاتی است که در ذیل بخشهای مربوط به صحن و کمیسیون‌ها قرار میگیرد. بررسی‌ها نشان میدهد در بسیاری از کشورها، فرض بر شفافیت و ارائه اطلاعات آراء نمایندگان در جلسات مختلف است، مگر آن که موارد استثنایی موجب شود تا اطلاعات آراء نمایندگان مخفی بماند. شفافیت آراء نمایندگان دربردارنده مزایای فراوانی است که از آن میان میتوان به مواردی همچون نظارت مردم و رسانهها، کاهش فساد، پاسخگو ساختن نمایندگان و ملیتر شدن رفتار آنان و تصمیمگیری صحیحتر مردم برای انتخابات آینده اشاره نمود. همچنین، ارائه اطلاعات از طرف مجموعه حاکمیت به مردم، آنها را مسئولیتپذیر و پاسخگو ساخته و از سوی دیگر، مشارکت مردم و نخبگان در کلیه فرایندهای حاکمیتی را به دنبال دارد که این نیز خود زمینه ساز افزایش اعتماد و سرمایه‌ای اجتماعی بین مردم و حکومت است.