به گزارش مشرق، همه چیز از اردیبهشت ماه سال ۹۷ آغاز شد، اردیبهشتی که روح، جسم و جان برجام با خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته‌ای، به تاراج برده شد و ایران ماند و کالبد بی جان یک توافق.
این خروج واکنش‌های کلامی زیادی را از جانب ایران و حتی سایر کشورهای جهان به همراه داشت و گمانه‌زنی‌های زیادی در رابطه با عملکرد ایران در واکنش به این خروج یکجانبه مطرح شد. برخی ناظران سیاسی اعتقاد داشتند ایران در مواجهه با بدعهدی آمریکا زیر میز بازی می‌زند و قاعده را تغییر می‌دهد و در نهایت برجام به یک بازیِ یک سر باخت و یک سر سود تبدیل خواهد شد.
بیشتر بخوانید:
کنایه مقام روس به آمریکایی‌ها
وزارت خارجه ما چرا...؟
رمزگشایی از صدور قطعنامه ضدایرانی در آژانس
اما در عمل، رویکرد دولتمردان ایران بالاخص رئیس‌جمهور در مواجهه با این اتفاق، ماندن در برجام بود و این تصمیم همانند بسیاری از تصمیمات دیگر دولت، مخالفان و موافقان زیادی داشت.
مخالفین بر این عقیده بودند که برجام یک توافق ننگین است و حالا که ترامپ به عنوان رئیس‌جمهور آمریکا زیر این توافق زده، ما نیز باید پاسخی درخور به این اقدام بدهیم و با خروج از برجام زودتر از زیر بار این توافق شانه خالی کنیم. در مقابل، موافقین این تصمیم مدام محاسن ماندن در برجام را به انحای مختلف بر می‌شمردند و تمام قد از این تصمیم دفاع می‌کردند.
پالس‌هایی که اروپا را علیه ایران جسورتر کرد
تا اینکه در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۸ و درست همزمان با سالگرد خروج آمریکا از برجام نهایتاً شرایط بازی تغییر کرد و شورای عالی امنیت ملی در مورخ ۱۸ اردیبهشت ماه، با صدور بیانیه‌ای خطاب به کشورهای عضو برجام، اعلام کرد: «جمهوری اسلامی ایران در طول یکسال گذشته و پس از خروج غیرقانونی ایالات متحده آمریکا از توافق برجام و نقض مصوبات شورای امنیت سازمان ملل متحد، نهایت خویشتن‌داری را از خود نشان داده و به درخواست دیگر اعضای برجام فرصت قابل توجهی در اختیار آنها قرار داده است و در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران، و در اعمال حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام، از امروز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می‌کند.»
درادامه این بیانیه آمده است: «جمهوری اسلامی ایران در مرحله فعلی دیگر خود را متعهد به رعایتِ محدویت‌های مربوط به نگهداری ذخایر اورانیوم غنی شده و ذخایر آب سنگین نمی‌داند. چنانچه در این مهلت کشورهای مزبور قادر نباشند مطالبات ایران را تأمین کنند، در مرحله بعدی جمهوری جمهوری اسلامی ایران رعایت محدودیت‌های مربوط به سطح غنی سازی اورانیوم، و اقدامات مربوط به مدرن سازی رآکتور آب سنگین اراک را نیز متوقف خواهد کرد.»
می‌توان گفت اولین اقدام و واکنش عملی به خروج آمریکا از برجام، همین اعلام ایران تحت عنوان «کاهش تعهدات برجامی» بود که بیانیه آن طی نامه‌های جداگانه از سوی حسن روحانی به سران کشورهای عضو برجام ارسال و به موجب آن به کشورهای باقیمانده در برجام ۶۰ روز برای اجرای تعهدات خود به ویژه در حوزه‌های بانکی و نفتی فرصت داده شد.
درضمن بیانیه روحانی خطاب به سران ۱+۴ تاکید قابل توجهی وجود دارد مبنی بر اینکه «هر زمان خواسته‌های ما تأمین شود، ما نیز به همان میزان اجرای مجدد تعهدات متوقف شده را از سر خواهیم گرفت، اما در غیر این صورت، جمهوری اسلامی ایران مرحله به مرحله تعهدات دیگری را متوقف خواهد کرد.»
به اعتقاد بسیاری از ناظران سیاسی، بیانیه روحانی و تأکیدات مکرر وی خطاب به کشورهای اروپایی، به نوعی پالسی بود که اثر گام‌های اول تا پنجم کاهش تعهدات برجامی را بی‌اثر کرد و کار را به جایی کشاند که نه تنها تروئیکای اروپایی به مسیر انجام تعهدات خود بازنگشتند که در نهایت پیشنهاد بررسی پرونده هسته‌ای ایران در شورای حکام آژانس انرژی اتمی را هم مطرح کردند.
۳۰ خرداد ماه ۹۹ بود که خبر تصویب قطعنامه ضدایرانی در شورای حکام با ۲۵ رأی مثبت، که حاصل پیشنهاد سه کشور اروپایی فرانسه، آلمان و انگلیس بود، اعلام شد و به موجب آن اعضای شورای حکام از ایران به دلیل عدم همکاری با تحقیقات آژانس انتقاد کرده و طی بیانیه‌ای از ایران خواستند که در اجرای توافقنامه پادمانی و پروتکل الحاقی با آژانس همکاری کرده و بدون تأخیر خواسته‌های آژانس را اجابت کند.
بسیاری از کارشناسان سیاسی معتقدند، تصویب «قطعنامه ضدایرانی شورای حکام» محصول ملاحظه‌کاری همیشگی دولتمردان در مواجهه با غرب و تأکیدات پی در پی رئیس‌جمهور مبنی بر ارائه فرصت به اروپا برای جبران بدعهدی‌های برجامی آمریکاست، فرصت‌هایی که اروپا را بیش از پیش گستاخ‌تر کرد.
مشروح اظهارنظرهای حسن روحانی رئیس جمهور در رابطه با گام‌های کاهش تعهدات برجامی به شرح ذیل است:
گام اول| روحانی: قصد لجبازی نداریم، تعهدات ایران قابل بازگشت است
* ۱۸ اردیبهشت ماه [جلسه هیئت دولت]: «مردم بدانند ما از برجام خارج نشدیم و برجام پابرجاست. ما امروز کاهش آن و نه خروج از برجام را اعلام کردیم. برجام، همان برجام است و تغییر نمی‌کند اما حاضریم برای اجرایی شدن بهتر آن و اجرای تعهدات شما (۵ کشور باقی مانده در برجام) و شکل اجرای تعهدات، پای میز مذاکره بنشینیم»
* ۲۴ اردیبهشت [در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام با رهبر انقلاب اسلامی]: «برخی به اشتباه می‌گویند که ۶۰ روز مهلت دادیم تا ۶۰ روز دیگر عمل کنند در حالی که ما از روز ۱۸ اردیبهشت عمل کردیم و ۲ تعهد را کنار گذاشتیم و ۲ تعهد دیگر را نیز بعد از ۶۰ روز کنار خواهیم گذاشت.»
* ۲۹ خرداد ماه [جلسه هیئت دولت]: «چنانچه آنها در این دوره به تعهدات خود عمل کنند، همه اقداماتی که در ۶۰ روز اول و یا احتمالاً ۶۰ روز دوم انجام گرفته، به نقطه اول برمی گردد و مشکلی ایجاد نمی‌شود، این منطق صریح ایران است.»
* ۴ تیر [گفتگوی تلفنی با امانوئل مکرون رئیس جمهور فرانسه]: «ایران هرگز اقدامی غیر قابل بازگشت انجام نخواهد داد و هر زمان اجرای برجام از سوی ۱+۴ بویژه در زمینه حل و فصل روابط بانکی و فروش نفت انجام شود، شرایط به گذشته بازخواهد گشت»
* ۱۲ تیر ۹۸[ جلسه هیئت دولت]: «اگر طرف‌های مقابل به تعهدات خود بازگردند، بازگشت ایران به شرایط توافق به سرعت انجام خواهد شد و اگر تولید بالایی هم انجام دهیم در مدت کوتاهی آن را به کشوری دیگر مانند روسیه فروخته و در قبال آن کیک زرد دریافت می‌کنیم. ایران اعلام کرده در تولید آب سنگین به ۱۳۰ تن تعهدی ندارد و ممکن است افزایش داشته باشد. اگر شرایط توافق حاصل شود بازگشت به زیر ۱۳۰ تن هم خیلی سریع می‌تواند انجام شود. تمام اقداماتی که ایران به واسطه عدم پایبندی طرف‌های مقابل به تعهدات برجام، انجام می‌دهد به سرعت قابل بازگشت است و ایران هرگز قصد لجبازی با دیگران و برهم زدن توافق را ندارد.»
گام دوم| روحانی: خواهان ادامه برجام هستیم، برگردید برمی‌گردیم
* ۱۵ تیرماه ۹۸ [گفتگوی تلفنی با امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه]: «اقدامات اخیر ایران کاملاً در چارچوب برجام بوده و برای حفظ آن است»
* ۱۹ تیر ۹۸ [جلسه هیئت دولت]: «ما ۱۴ ماه به شما (اروپا) فرصت دادیم و باز هم با اقدام جدید خود ۲ ماه دیگر فرصت دادیم. مبنای ما این است که فضا و زمان لازم را برای حفظ برجام تا جایی که ممکن است نگه داریم»
* ۲۳ تیر ۹۸ [جلسه شورای اداری و توسعه خراسان شمالی]: «اگر آنها با کاهش تعهدات عمل کنند ما هم تعهدات خود را کاهش می‌دهیم، اگر برجام را نقض کنند ما هم نقض می‌کنیم. اگر هم تعهدات خود را به صورت کامل اجرا کنند ما نیز کامل اجرا خواهیم کرد. ما همیشه برای مذاکره آماده‌ایم، همین ساعت و همین لحظه شما از زورگویی و تحریم دست بردارید و پای منطق و عقل برگردید ما آماده‌ایم.»
* ۲۷ تیر ۹۸ [گفتگوی تلفنی با «امانوئل مکرون» رئیس جمهور فرانسه]: «لغو تحریم‌های آمریکا راهکاری برای استمرار تلاش‌ها برای حفظ و ادامه برجام و بازگشت شرایط به گذشته است»
* ۲ مرداد ۹۸ [جلسه هیئت دولت]: «بارها تأکید کرده‌ایم کاهش تعهدات کشورمان موقتی است و چنانچه آنها به تعهدات خود به طور کامل عمل کنند، قابلیت بازگشت به شرایط قبل از کاهش تعهداتمان را داریم و چنانچه طرف مقابل اقدامات درست و متعادلی انجام دهد و آتش بس در جنگ اقتصادی حاصل شود، فرصتی ایجاد خواهد شد که با یکدیگر سخن گفته و به نتیجه برسیم. همه بدانند که هرگز فرصت مذاکره را از دست نخواهیم داد و چنانچه به نتیجه نرسیم و فرصت ۶۰ روزه دوم هم به پایان برسد، حتماً گام سوم را نیز برمی‌داریم.»
* ۸ مرداد ۹۸ [تماس تلفنی با امانوئل مکرون]: «بارها تاکید کردیم اقدامات ایران در کاهش تعهدات برجامی تا این مرحله به گونه‌ای است که در صورت تأمین منافع اقتصادی ایران از سوی اروپا به سرعت قابل بازگشت به نقطه قبلی خواهد بود.»
* ۴ شهریور ۹۸ [مراسم ارائه دستاوردهای دولت در توسعه زیرساخت‌های روستایی]: «در عین حال که در این تحریم‌ها مقاومت می‌کنیم مقابله به مثل هم می‌کنیم، تعهدات خود را کاهش می‌دهیم، اما فرصت برای مذاکره و دیپلماسی را هم قرار می‌دهیم و با ۲ ماه فاصله بین هر مرحله از کاهش تعهدات راه برای حل مشکلات از مسیر دیپلماسی را باز می‌گذاریم.»
* ۵ شهریور ۹۸ [مراسم آغاز عملیات اجرایی طرح اقدام ملی تولید مسکن]: «پنج قدرت جهانی اگر به تعهدات خود برگردند ما هم باز خواهیم گشت.»
* ۹ شهریور ۹۸ [تماس تلفنی با رئیس‌جمهور فرانسه]: «رویکرد اصلی جمهوری اسلامی ایران حفظ برجام است. گام سوم کاهش تعهدات برجامی هم مانند دیگر مراحل اقدامی قابل بازگشت خواهد بود.»
* ۱۲ شهریور ۹۸ [در جلسه بررسی و رأی اعتماد مجلس به دو وزیر پیشنهادی]: «اگر اروپا به بخش مهمی از تعهدات خود عمل کند؛ ممکن است در کاهش تعهدات تجدید نظر کنیم.»
گام سوم| روحانی: در صورت توافق با اروپا آماده بازگشت به تعهدات برجام هستیم
* ۱۳ شهریور ۹۸ [جلسه سران قوا]: «هر آنچه کشور در زمینه تحقیق و توسعه فناوری هسته‌ای نیاز دارد، سازمان انرژی اتمی اقدام کند. مرحله اول کاهش تعهدات را انجام دادیم بعد ۲ ماه به ۱+۴ فرصت دادیم، مرحله دوم را هم عمل کردیم و باز ۲ ماه دیگر به آنها فرصت دادیم، البته در هر ۲ ماه، مذاکراتی با کشورهای ۱+۴ و از جمله اتحادیه اروپا و مخصوصاً ۳ کشور اروپایی داشتیم اما چون به نتیجه مطلوب خودمان نرسیدیم، گام سوم از پس فردا (۱۵ شهریور) برداشته می‌شود.»
* ۲۰ شهریور ۹۸ [تماس تلفنی با رئیس‌جمهور فرانسه]: «در صورتی که توافقات با اروپا نهایی شود، آماده ایم به تعهدات برجامی برگردیم. گام سوم کاهش تعهدات برجامی قابلیت بازگشت‌پذیری دارد.»
* ۲۵ شهریور ۹۸ [دیدار با رئیس جمهور روسیه]: «در صورت ایفای تعهدات طرف مقابل، ایران نیز آماده بازگشت به تعهدات برجامی است.»
* ۲۷ شهریور ۹۸[ جلسه هیئت دولت]: «ایران هنوز هم به تعهدات خود در برجام پایبند بوده است.»
* ۴ مهر ۹۸ [نشست خبری با نمایندگان رسانه‌های بین المللی در نیویورک]: «کاهش تعهدات برجامی به گونه‌ای است که قابل بازگشت باشد؛ یعنی همین ساعتی که با هم صحبت می‌کنیم، اگر ۱+۴ اعلام کند که به همه تعهداتمان عمل می‌کنیم ما نیز فوری به تعهداتمان در برجام برمی‌گردیم.»
* ۲۲ مهر ۹۸[ نشست خبری]: «اگر آنها [اروپایی‌ها] به تعهدات‌شان در این فرصت برگردند، می‌توانیم به تعهدات کامل برگردیم و اگر آنها همین مسیر را ادامه دهند گام‌های بعدی را در این زمینه برخواهیم داشت.»
گام چهارم|روحانی: گام چهارم همانند گام‌های قبلی قابل بازگشت است
* ۱۴ آبان ۹۸ [مراسم افتتاح کارخانه نوآوری آزادی]: «گام چهارم همانند گام‌های قبلی قابل بازگشت است و هر زمان که آنان به تعهدات اول ژانویه ۲۰۱۷ خود بازگردند ما نیز به تعهدات خود در این تاریخ باز خواهیم گشت.»
* ۲۸ آبان ۹۸ [در جریان دریافت استوارنامه سفیر جدید سوئد]: «کاهش برخی تعهدات برجامی هم در چارچوب برجام بوده و به محض اینکه طرف‌های دیگر به تعهدات خودشان برگردند، ایران نیز به تعهدات خود بازخواهد گشت.»
* ۱۳ آذر ۹۸[ همایش بیمه و توسعه]: «ما ناقض برجام نبودیم و هنوز هم به این توافق عمل می‌کنیم و اگر امروز کاهش تعهدات داریم، در چارچوب همین قرارداد است.»
گام پنجم|روحانی: آنچه تاکنون انجام دادیم قابل بازگشت است
در نهایت ۱۵ دی ماه ۹۸، ایران پنجمین و آخرین گام خود را در راستای کاهش تعهدات برجامی برداشت اما رئیس‌جمهور همچنان نسبت به طرف مقابل موضعی امیدوارانه و همراه با نرمش کلام اتخاذ کرد.
* ۱۹ دی ۹۸ [تماس تلفنی با نخست وزیر انگلیس]: «اگر اروپا به تعهدات خودش برگردد ایران هم به تعهدات برجامی خود باز خواهد خواهد گشت»
* ۲۵ دی ۹۸[ جلسه هیئت دولت]: «در روزهای اخیر به ۲ نفر از رهبران اروپا به صراحت گفتم، آنچه انجام دادیم [گام پنجم کاهش تعهدات هسته‌ای]، قابل بازگشت و با نظارت آژانس اتمی است.»
به گزارش مهر، آنچه از برآیند سخنان روحانی برداشت شد و به نوعی اروپایی‌ها را نسبت به فریادهای اعتراضی رئیس‌جمهور بی‌تفاوت و آنها را در بی‌عملی و حتی همراهی با آمریکا جسورتر کرد، این بود که روحانی دائماً این جمله را طی چند ماه به زبان آورد که «هر زمان به تعهدات برجام بازگردید، ما هم به تعهداتمان عمل می‌کنیم».
مجتهد شبستری: وقتی اروپا مطمئن شد ایران در برجام می‌ماند، جری‌تر شد
حجت‌الاسلام جواد مجتهد شبستری عضو مجلس خبرگان رهبری در رابطه با تصویب قطعنامه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران، می‌گوید: «این‌طور که به نظر می‌آید مماشات بیش از حد با اروپا، با توجه به اینکه آمریکا از برجام خارج شد و عملاً چیزی از برجام باقی نماند به این نتیجه منجر شد که اروپا تلاش کرد ایران در برجام بماند و ایران را ملزم کرد که تعهدات برجامی خود را رعایت کند و در ازای تعهدات، ایران هیچ اقدامی انجام ندهد.»
وی معتقد است: «اینکه ایران از برجامی که چیزی از آن باقی نمانده بود خارج نشد، سبب شد که اروپا گستاخ‌تر شود و این موضوع ناشی از آن است که اقدامات متقابلی که ایران باید نسبت به تعهدات خود یا خروج از برجام انجام می‌داد، انجام نداد و وقتی آنها مطمئن شدند ایران از برجام خارج نمی‌شود جری‌تر شدند و رفتار گستاخانه خود را ادامه دادند.»
شاکری: قطعنامه شورای حکام، نتیجه مماشات با اروپاست
اقبال شاکری نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در همین رابطه بر این عقیده است که «قطعنامه ضد ایرانی شورای حکام قطعاً نتیجه مماشات با اروپایی‌ها بود که بارها و بارها این مساله را آزموده‌ایم اما جواب منفی داده است.»
او می‌گوید: «ما امروز پشت سر هم در حال خسارت دادن هستیم و هیچ‌گونه دستاوردی از مذاکره با غربی‌ها بدست نیاورده‌ایم. مماشات با کشورهای غربی جز ضرر چیزی برای ایران به بار نیاورد.»
حاجی ابوالقاسم دولابی: مذاکره و گفتگو، زورگویان را گستاخ‌تر می‌کند
محمد حاجی ابوالقاسم دولابی عضو مجلس خبرگان رهبری هم می‌گوید: «انجام یکجانبه تعهدات برجامی از سوی ایران، در نهایت موجب شد تا آمریکا به راحتی از این توافق خارج شود. تکلیف آمریکا، از ابتدای به اجرا درآمدن برجام با وجود کارشکنی‌ها و بدعهدی‌هایی که گاه و بی‌گاه انجام می‌داد، برای مسئولان کشور روشن شده بود اما با این وجود برخی دائماً تاکید بر حفظ توافق هسته‌ای و انجام تعهدات یکجانبه داشتند.»
وی معتقد است: «قطعنامه شورای حکام و تحریم‌های متعدد ایالات متحده علیه ایران، این واقعیت را ثابت کرد که راهبرد مذاکره در مواجهه با آمریکا به هیچ وجه جواب نمی‌دهد و تجربه این چند سال باید برای مسئولانِ طرفدار مذاکره ثابت کرده باشد که ما هیچگاه نمی‌توانیم با مذاکره و گفتگو از یک زورگو امتیاز بگیریم بلکه تنها او را گستاخ‌تر می‌کنیم.»
موسوی: دولت اقدام جدی نشان نداد، اروپا جری‌تر شد
به اعتقاد سید نظام‌الدین موسوی نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی، «یکی از وجوه تصویب قطعنامه شورای حکام، انفعال دستگاه سیاست خارجی در برابر نقض گسترده برجام توسط آمریکا و اروپاست.»
وی به خبرنگار مهر می‌گوید: «بعد از اینکه آمریکا به صورت یکجانبه از برجام خارج شد، ایران باید واکنشی جدی نسبت به این موضوع نشان می‌داد و لازم بود که دولت در واکنش به این اقدام، تصمیمات محکم‌تری می‌گرفت اما گام‌هایی جدی در این راستا برداشته نشد. دولت تلاش کرد که بین اروپایی‌ها و آمریکا تفکیک قائل شود. بعد از اینکه اروپایی‌ها به این نتیجه رسیدند که دولت ما اقدامی جدی در مقابل آنان انجام نمی‌دهد، جری شدند».