به گزارش مشرق، این روزها وضعیت مالی شرایطی را ایجاد کرده که کتاب جزء کالاهای لوکس محسوب می‌شود و دیگر کسی تمایل به هزینه کردن برای خرید کتاب ندارد؛ موضوعی که قطعا از لحاظ فرهنگی خطرآفرین است و باوجود اینکه زنگ هشدار این حوزه چندسالی می‌شود به‌صدا درآمده، اما گویی مسئولان ترجیح می‌دهند صدای آن را نشنوند.
در این میان وضعیت ناشران دانشگاهی هم تعریف چندانی ندارد و حالا با پیدا شدن سروکله ویروس کرونا و تغییر مسیر آموزشی از برگزاری کلاس‌های فیزیکی به‌سمت آموزش مجازی شرایط برای این دسته از ناشران بدتر از گذشته شده است، تا جایی که اگر بگوییم جزوات و فایل‌های پاورپوینت اساتید جایگزین منابع درسی شده، گزاف نگفته‌ایم. البته حال زار نشر دانشگاهی تنها به‌خاطر شیوع کرونا نیست، چراکه چندسالی می‌شود این ناشران در شرایط سخت مالی هستند و بی‌میلی دانشجویان برای استفاده از منابع درسی باعث انفعال آنها شده است.
به‌طوری که حتی برخی دانشگاه‌ها ترجیح داده‌اند انتشارات خود را تعطیل و بحث چاپ آثار اساتیدشان را از طریق موسسات خارج از دانشگاه یا فعالیت‌های این حوزه را زیرنظر معاونت پژوهشی خود دنبال کنند. موضوع اسفبار این است که حتی مسئولان برخی دانشگاه‌ها از اینکه توانسته‌اند فضای چاپخانه‌های خود را به کار دیگری ولو فعالیت‌های نوآورانه و فناورانه اختصاص دهند، افتخار می‌کنند. درکنار آنها هستند مسئولان انتشاراتی که باوجود داشتن دل پر از بی‌توجهی‌ها و شرایط سخت‌شان حاضر به صحبت درباره این مساله نیستند و ترجیح می‌دهند تا مهیا شدن شرایط همچنان مهر سکوت بر لب داشته باشند.
قطعا وضعیت وخیم ناشران بر هیچ‌کس پوشیده نیست، اما درباره ناشران دانشگاهی که رسالت اصلی‌شان تدوین منابع درسی به‌روز و همچنین انتقال دانش محققان ایرانی است، انتظارات متفاوتی می‌رود.
ناشرانی که باید پابه‌پای ژورنال‌های علمی وسط میدان حاضر باشند و درکنار تامین منابع علمی خارجی، آخرین یافته‌های علمی ایران را نیز در قالب کتاب، نه‌تنها به جامعه آکادمیک کشور، بلکه دیگر کشورها منتقل کنند، اما این روزها بدترین شرایط خود را پشت سر می‌گذرانند.
از طرف دیگر بی‌میلی دانشجویان و البته هزینه‌های بالای خرید کتاب باعث شده تیراژهای منتشرشده توسط این ناشران کاهش محسوسی داشته باشد، به‌طوری که باید گفت تعداد تیراژهایی که توسط هرکدام از این ناشران منتشر می‌شود، شاید کفاف یک‌سوم دانشجویان یک‌دانشکده را هم ندهد. مساله‌ای تاسف‌بار که نشان از راه طولانی برای رسیدن به جایگاه ایده‌آل توسط این ناشران دارد. یکی دیگر از معضلات این حوزه، عدم افزایش بودجه کتابخانه‌های دانشگاهی است؛ معضلی که باعث شده حتی کتاب‌های روز بسیاری از ناشران این حوزه را نتوان در منابع کتابخانه‌ای هم پیدا کرد. در این گزارش باوجود هماهنگی‌های بسیار با ناشران برخی دانشگاه‌های بزرگ که بنابر دلایل مختلف حاضر به مصاحبه نشدند، پای صحبت‌های سه ناشر دانشگاهی نشستیم تا از حال و روز این روزهایشان و نقش سیستم آموزش عالی در رسیدن به این نقطه بگویند.
مدیر انتشارات دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی:
قیمت کتاب‌های دانشگاهی برای دانشجویان گران است
رحیم‌زادگان، مدیر انتشارات دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره اثرات شیوع کرونا بر فعالیت‌هایشان گفت: «طبیعی است که وقتی کرونا شیوع پیدا کرد همه غافلگیر شدند، ما نیز از این مهم مستنثی نبودیم و بخشی از فعالیت‌هایتان تا مدتی تعطیل شده بود. نمی‌شود این مساله را نادیده گرفت که کتاب نمی‌تواند مانند مقاله و متن‌های کوتاه و به‌صورت فایلی منتشر شود، از سوی دیگر حوزه انتشار کتاب در سیستم دانشگاهی دارای بخش‌های مختلف داوری و شورای انتشاراتی است. در اصل بعد از برگزاری جلسات داوری، نمایندگان دانشکده‌های مختلف که عضو شورای انتشاراتی هستند، تشکیل جلسه داده و بررسی‌های لازم را برای چاپ اثر انجام می‌دهند، درحالی‌که در سه‌ماهه نخست امسال به‌دلیل شیوع بیماری کرونا عملا هیچ‌کدام از این جلسات برگزار نشد.»
او با بیان اینکه برخی از کتاب‌ها در دست داوران دانشگاهی بود که به‌دلیل تعطیلی دانشکده‌ها، شاهد توقف کارهایمان بودیم، ادامه داد: «از اوایل خردادماه که وضعیت عادی‌سازی شد، توانستیم دوباره کارهایمان را دنبال کنیم و از داوران دانشگاهی خواستیم که کارها را سریع‌تر انجام دهند. خوشبختانه درحال‌حاضر وضعیت انتشارات کمی به‌حالت سابق برگشته و حتی در اواخر ماه گذشته جلسات حضوری شورای انتشارات را نیز برگزار کردیم، با این حال قطعا فرصت سه‌ماهه گذشته را از دست داده‌ایم.»
مدیر انتشارات دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره مشکلات مالی حاصل از شیوع کرونا تصریح کرد: «در حوزه فروش کتاب نیز با یک‌سری کتابفروشی‌ها طرف قرارداد هستیم که متاسفانه به‌دلیل وضعیت ایجادشده نتوانستند تعهدات مالی خود را اجرا کنند و طبیعی است که ما هم با مشکلات زیادی روبه‌رو شویم، چراکه هزینه‌های مربوط به چاپ، صحافی، بسته‌بندی و... تعدادی از آثار را انجام داده بودیم، اما کتابفروشی‌ها نتوانستند پولی را به ما پرداخت کنند.» رحیم‌زادگان با تاکید بر اینکه اگر دوباره محدودیت‌های گذشته اعمال شود، به‌حالت قبل بازمی‌گردیم، تصریح کرد: «به‌طور متوسط درطول یک‌سال بین ۳۰ تا ۴۰ جلد کتاب چاپ جدید و ۱۰ تا ۱۵ جلد نیز کتاب تجدیدچاپی داریم که البته تیراژ هرکدام از آنها متفاوت است، زیرا چاپ‌اولی‌ها در ۲۰۰ تا ۵۰۰ نسخه منتشر می‌شوند، اما تجدیدچاپی‌ها چون توانسته‌اند بازار فروش خود را به‌دست آورند بین هزار تا ۱۵۰۰ نسخه و بعضا در تیراژ دو هزار تا ۲۵۰۰ نسخه منتشر می‌شوند.»
گرانی کاغذ ما را به‌سمت نشر الکترونیک سوق داد
او با تاکید بر اینکه دوسوم کتاب‌های منتشرشده توسط انتشارات دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی تالیفی هستند، بیان داشت: «یکی دیگر از مشکلات ما بحث گرانی کاغذ و بالطبع افزایش قیمت کتاب است، چراکه دانشجویان توان خرید کتاب را ندارند و همین مهم باعث شده طی یکی، دوسال اخیر دانشگاه‌ها تصمیم به فروش کتاب‌هایشان به‌صورت دیجیتال بگیرد. درهمین‌راستا نیز قراردادی را با فیدیبو امضا کردیم تا دانشجویان بتوانند از طریق این اپلیکیشن به آثار دیجیتال دانشگاهی دسترسی داشته باشند.»
رئیس انتشارات دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی درباره تمایل اساتید به ارائه جزوه به‌جای معرفی منابع مرجع به دانشجویان، ادامه داد: «شخصا همیشه به دانشجویانم دو یا سه کتاب مرجع را معرفی می‌کنم و قطعا هیچ‌گاه نمی‌توان جزوه را جایگزین کتاب کرد، زیرا کتاب موضوع را از صفر تا صد و با یک روال منطقی توضیح می‌دهد، اما جزوه خلاصه‌شده یک کتاب است. با این‌حال باید این مهم را نیز مدنظر قرار داد که دانشجویان دیگر انگیزه سابق را ندارند و این معضل کشوری است که علاقه آنها به کتابخوانی بسیار کاهش یافته و چون کتابخوانی وقت زیادی از آنها می‌گیرند، ترجیح می‌دهند سراغ جزوه بروند.»
رحیم‌زادگان درباره درآمدزایی از طریق انتشارات دانشگاهی گفت: «در دانشگاه انگیزه مالی برای چاپ کتاب نداریم و اگر بخواهیم چنین انگیزه‌ای داشته باشیم، باید بگویم چاپ نکردن کتاب در شرایط فعلی عاقلانه‌تر است. به‌همین‌دلیل هدفی که در دانشگاه‌ها برای چاپ کتاب‌ها دنبال می‌شود، این است که بتوانند در حوزه تولید علم فعالیت داشته باشند و دانشی را که دست‌به‌دست می‌چرخد، به‌صورت مستند در اختیار دیگران قرار دهند، با این حال قطعا وضعیت آیده‌آل فعالیت نشر دانشگاهی این نیست.»
نمی‌توان به فعالیت ناشران دانشگاهی با انگیزه مالی نگاه کرد
وی تاکید کرد: «اصلا نمی‌توان به مقوله چاپ کتاب حداقل در حوزه دانشگاهی با انگیزه مالی نگاه کرد، چراکه امروزه حتی ناشران غیردانشگاهی نیز در حوزه فروش کتاب با مشکلاتی روبه‌رو هستند و این مساله نشان می‌دهد که انگیزه مالی جایی در انتشار کتاب‌های دانشگاهی ندارد.»
رئیس انتشارات دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی با مقایسه فعالیت ناشران دانشگاهی بین‌المللی گفت: «آنها بیشتر به‌سمت انتشار کتاب دیجیتال پیش می‌روند؛ همان راهی که ما هم آن را شروع کرده‌ایم. با این حال نمی‌توان این مساله را نادیده گرفت که فرهنگ استفاده از این نوع کتاب‌ها در آنجا نهادینه شده، اما در کشور ما وضعیت این‌گونه نیست. مساله دوم درباره فعالیت این انتشارات تعداد مخاطبان آثارشان است، زیرا آثار این دسته از ناشران به زبان انگلیسی است که تقریبا در تمام دنیا مشتری دارد، اما کتاب‌هایی که به زبان فارسی منتشر می‌شود جز در کشور خودمان نهایتا در یکی، دوکشور اطراف ایران به‌فروش می‌رسد که آن هم به‌دلیل مسائل انتقال پول چندان موفق نیست، به‌همین‌دلایل اصلا نمی‌توان فعالیت ناشر دانشگاهی ایرانی را با دنیا مقایسه کرد.»
رحیم‌زادگان درباره کتاب‌های پرفروش این انتشارات خاطرنشان کرد: «آثار رشته مهندسی برق و مهندسی مکانیک در سال ۹۸ جزء پرفروش‌ترین کتاب‌های ما به‌شمار می‌رفتند.»
مدیر اداره انتشار کتاب انتشارات دانشگاه تهران:
نشر دانشگاهی حال و روز خوبی ندارد
منصور نظام‌آبادی، مدیر اداره کتاب انتشارات دانشگاه تهران با بیان اینکه امروز بازار نشر وضعیت خوبی ندارد، گفت: «بازار کاغذ شرایط خوبی ندارد و شرایط امروز کشور نیز در حوزه نشر تاثیر زیادی داشته و از طرف دیگر بالارفتن قیمت کتاب طی دو سال اخیر باعث شده مخاطبان آثار ما تا حد زیادی کاهش پیدا کنند. از طرف دیگر وجود فایل‌های کتاب به صورت غیرقانونی در کانال‌های فضای مجازی هم از دیگر آسیب‌های حوزه کتاب است؛ چراکه امروز فردی می‌تواند ظرف چند دقیقه یک کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای را اسکن و در فضای مجازی قرار دهد و چندین کتاب خودمان نیز به همین صورت در فضای مجازی منتشر شده است.»
او با تاکید بر اینکه پخش شدن فایل کتاب‌ها روی فروش نسخه فیزیکی آثار اثرگذار بوده است، ادامه داد: «از فروردین امسال طبق دستور رئیس دانشگاه تهران، نسخه الکترونیکی کتاب‌هایمان به‌صورت رایگان دراختیار دانشجویان قرار گرفت و نسخه دیجیتال حدود ۴۵۰ عنوان از کتاب‌هایمان در فیدیبو و اپلیکیشن مخصوص دانشگاه تهران، عرضه شده که متاسفانه رایگان کردن آنها هم با استقبال خوبی همراه نشده است؛ چراکه براساس آمار ما تنها ۲۴۰ عنوان کتاب از ۴۵۰ نسخه دیجیتالی ما مورد استفاده قرار گرفته که نشان‌دهنده فاصله گرفتن جامعه از کتابخوانی است.»
بی‌توجهی به کتاب‌های منبع به‌دنبال تغییر مدل آموزش اساتید
رئیس اداره انتشار کتاب انتشارات دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه عمده آثار ما جزء منابع درسی هستند، ادامه داد: «البته بسیاری از اساتید ما درحال ارائه جزوه یا پاورپوینت هستند تا جایی که یکی از اساتید خودمان پرسیده بود چرا کتابش چهار سال است که تجدیدچاپ نشده، وقتی به او گفتیم حتی دانشجویان خودش هم این کتاب را خریداری نمی‌کنند، عنوان کرد در کلاس‌هایش پاورپوینت ارائه می‌کند و قطعا وقتی شرایط به این شکل شود، دیگر دانشجویان به سمت خرید کتاب نمی‌روند.»
نظام‌آبادی با تاکید بر اینکه قطعا تغییر وضعیت اساتید در آموزش باعث شده کتاب دیگر مانند قبل موردتوجه قرار نگیرد، افزود: «کتاب‌های چاپ اولی‌مان حداکثر با ۲۰۰ نسخه منتشر می‌شود و در سال گذشته ۶۳ عنوان کتاب چاپ اولی و ۲۸۵ عنوان تجدیدچاپی داشتیم که برای تجدیدچاپی‌ها نیز معمولا با تیراژ ۲۰۰ تا ۵۰۰ نسخه منتشر می‌شود؛ البته بیشتر آثار ما در چاپ‌اولی‌ها ترجمه و در تجدیدچاپ‌ها معمولا تالیفی‌ها بیشترین آمار را به خود اختصاص می‌دهند.»
زمانی که به تعداد دانشجویان کتاب چاپ کنیم، در وضعیت ایده‌آل خواهیم بود
رئیس اداره انتشار کتاب دانشگاه تهران گفت: «قطعا زمانی که بتوانیم به اندازه تعداد دانشجویان دانشگاه کتاب چاپ کنیم و همان میزان نیز کتاب خریداری کنیم، باید بگویم که در شرایط ایده‌آل قرار داریم؛ چراکه سال‌ها پیش اساتید معمولا یک کتاب را به‌عنوان منبع اصلی و چهار، پنج کتاب دیگر را به‌عنوان منابع جانبی معرفی می‌کردند و حدود ۶۰ درصد دانشجویان نیز تمامی منابع معرفی‌شده را می‌خواندند اما امروزه اصلا چنین وضعیتی در دانشگاه‌ها وجود ندارد. از طرف دیگر وضعیت کتابخانه‌های دانشگاهی نیز چندان مناسب نیست و بودجه خرید کتاب توسط آنها علی‌رغم افزایش قیمت کتاب تغییر چندانی نکرده و مشخص است که با چنین وضعیتی عناوین کتاب خریداری‌شده توسط آنها هرسال کاهش پیدا می‌کند.»
وی گفت: «کتاب‌های دانشگاه تهران که جزء منابع اصلی دانشگاهی کشور محسوب می‌شوند الان حتی در تمام کتابخانه‌های دانشگاه‌ها نیز وجود ندارد تا حداقل دانشجویان از طریق منابع کتابخانه‌ای، این کتاب‌ها را بخوانند. همچنین آثار انتشارات میزان و مجد که جزء بزرگ‌ترین ناشران کتاب‌های حقوقی هستند باید در کتابخانه‌های تمام دانشکده‌های حقوق وجود داشته باشد، اما اصلا چنین وضعیتی وجود ندارد که دانشجو بتواند به آثار به‌روز این انتشارات حداقل در کتابخانه‌ها دسترسی داشته باشد.»
ناشران بزرگ دنیا براساس چاپ براساس سفارش فعالیت می‌کنند
نظام‌آبادی با مقایسه وضعیت ناشران دانشگاهی بزرگ دنیا افزود: «مشکل ناشران این حوزه تا حدودی جهانی است و امروز قراردادی با انتشارات اشپرینگر داریم که با آنها به صورت مشترک دست به انتشار کتاب بزنیم، اما همین انتشارات نیز کتاب فیزیک را در تیراژ بالا منتشر نمی‌کند و نهایتا در ۱۰۰ تا ۲۰۰ نسخه چاپ و در چندین کتابخانه عرضه می‌شود و بعد از آن به سراغ نسخه الکترونیکی اثر می‌روند. درحقیقت آنها مسیر چاپ برمبنای سفارش را دنبال می‌کنند. انتشارات دانشگاه هاروارد نیز تقریبا براساس همین مسیر فعالیت می‌کند.»
رئیس اداره انتشار کتاب دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه نظام آموزشی دنیا و به‌تبع ایران به سمتی رفته که کتابخوانی کنار گذشته شده است، اظهار داشت: «نظام آموزشی ما باعث شده افراد به‌گونه‌ای تربیت شوند که دیگر کسی به دنبال کتابخوانی نرود و در دوران مدرسه کتاب‌های تستی و بعد از آن در مقطع دانشگاه نیز جزوه را دنبال کنند، هرچند این وضعیت جهانی است اما در ایران به دلیل شرایط مالی وضعیت بدتر است؛ چراکه اگر کسی بخواهد هم از لحاظ مالی توان خرید کتاب را ندارد و کتابخانه‌ها نیز نمی‌توانند همه منابع را تامین کنند و در اختیار مخاطب قرار دهند.»
ناشران دانشگاهی باید هزینه‌هایشان را خودشان تامین کنند
وی درباره رسالت نشر دانشگاهی گفت: «امروز انتشارات دانشگاه تهران تمام هزینه‌های خود را براساس درآمد خود انجام می‌دهد و طبیعی است که نگاه درآمدی هم داشته باشیم؛ چراکه ما هیچ بودجه دولتی در اختیار نداریم. همچنین ناشران دولتی در حوزه دانشگاهی بسیار کم هستند که بتوانند از طریق بودجه دولتی فعالیت کنند و اکثر ناشران دانشگاهی باید هزینه‌هایشان را خودشان تامین کنند و طبیعی است که باید به آنها به‌عنوان یک بنگاه اقتصادی نگاه شود؛ البته هدف اصلی‌شان تامین منابع علمی خواهد بود اما مسائل مالی نیز دخیل هستند.»
نظام‌آبادی درباره فعالیت‌های بین‌المللی انتشارات دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: «ما و انتشارات سمت در افغانستان نمایندگی فروش داریم و کتاب‌های علوم سیاسی و حقوق ما فروش بالایی در این کشور دارد، با تاجیکستان نیز ارتباطات محدودی داشتیم که بعد از مدتی قطع شد. البته با چین نیز قراردادهای خوبی را برای ترجمه آثار آنها به زبان فارسی و همچنین ترجمه آثار فارسی به زبان چینی داریم که مراحل اولیه اجرای این قرارداد شروع شده و مکاتباتی را نیز با برخی دانشگاه‌های روسیه داشتیم و به‌طور کلی فعالیت‌هایی با کشورهای همسایه برای چاپ آثار دانشگاهی داریم.»
مدیرکل مرکز چاپ و انتشار دانشگاه پیام‌نور:
دانشجویان به‌جای خرید کتاب به استفاده از جزوه روی آورده‌اند
محمدخانی، مدیرکل مرکز چاپ و انتشار دانشگاه پیام‌نور نیز درباره تاثیر شیوع بیماری کرونا در فعالیت این انتشارات گفت: «طبیعتا امروزه با توجه به شرایط کشور امتحانات هم به‌صورت مجازی برگزار می‌شود و به همین دلیل دیگر امتحانات کشوری نبوده و کتاب‌محور نیستند، از این‌رو عمده منابع جزوات اساتید هستند و طبیعی است این مساله روی فعالیت انتشارات اثرگذار خواهد بود.»
او ادامه داد: «متاسفانه استفاده از جزوات و عدم‌رجوع دانشجویان به کتاب‌های درسی باعث شده حق مولفان و درآمد تالیف آنها ضایع شود و از طرف دیگر گرانی کاغذ و کاهش درآمد دانشجویان امکان خرید کتاب‌های منتشرشده را بسیار پایین آورده است که در راستای رفع این مشکلات می‌توان به عرضه نسخه دیجیتالی کتاب‌ها و ارائه وام دانشجویی رفاهی به دانشجویان پرداخت که در دانشگاه پیام‌نور این مولفه‌ها را به شکل ویژه دنبال می‌کنیم، همچنین باید نظارت شدید بر تولید و واردات کاغذ با ارز دولتی را هم به شکل ویژه دنبال کرد.»
همه کتاب‌هایمان را به‌صورت الکترونیک ارائه کردیم
محمدخانی درباره فعالیت سال گذشته این انتشارات اظهار داشت: «ما توانستیم ۷۳۶ عنوان کتاب را در قالب ۳۳۵هزار و ۱۵۰ جلد منتشر کنیم که بخش اعظم آنها جزء آثار تالیفی به شمار می‌روند، باید به این مساله نیز اشاره کنم که ما از کاغذهای پلیمری که قابل بازیافت هستند، استفاده می‌کنیم و مساله دوم اینکه از ابتدای سال گذشته تمام کتاب‌هایمان را در قالب نسخه الکترونیک نیز در کتابخانه الکترونیک دانشگاه و همچنین سایت طاقچه بارگذاری کردیم و دانشجویان این دانشگاه می‌توانند به‌صورت رایگان از آنها بهره‌مند شوند، همچنین دانشجویان دیگر دانشگاه‌ها با ۳۰ درصد تخفیف امکان دسترسی به این آثار را خواهند داشت.»
او با تاکید بر اینکه از سه‌هزار عنوان کتابی که جزء منابع درسی دانشگاه پیام نور است، ۲۵۰۰ عنوان توسط خود انتشارات به چاپ رسیده است، خاطرنشان کرد: «سال گذشته آثار رشته‌های حقوق، روانشناسی، تربیت‌بدنی، حسابداری، مدیریت و ادبیات جزء کتاب‌های پرفروش‌مان بوده‌اند.»
* فرهیختگان