به گزارش مشرق، ۲۱ تیر ماه ۱۳۱۴ بود که در شرق ایران در کنار حرم خورشید توس، خون مردمان حق جو و خداترسی ریخته شد که تا سالیان سال هم جوشش خونشان ، حق طلبی را فریاد می زند. مردمانی که از هم نشینی با نور در شهر مشهد، درس دین داری آموختند و استادانه در راه دین به شهادت نایل شدند.
این روز، یادآور شهید شدن انسان هایی است که در اعتراض به قانون اجباری کشف حجاب به حرم رضوی پناه برده و به دست عمال رضا شاه پهلوی در خون خود غلطیدند. برای آنکه بیشتر از آنچه در آن سال ها بر مردم گذشته است ، بدانیم با علیرضا زادبر پژوهشگر تاریخ سیاسی معاصر به گفت وگو نشستیم. زادبر که با دکترای علوم سیاسی ، به صورت تخصصی روی مسائل سیاسی ایران مطاله و تحقیق می کند ، ابعاد تازه ای از این ماجرای تاریخی را توضیح داد.
کشورداری به سبک آتاتورک
تاریخچه قیامی که در مسجد گوهرشاد اتفاق افتاد به تیرماه سال ۱۳۱۴ باز می کردد. قیامی که تصور می شود فقط به خاطر موضوع کشف حجاب زنان بوده است اما به دلیل نوع پوشش اجباری که برای مردان نیز در نظر گرفته شده بود، موجب ناراحتی و اعتراض جامعه شده بود. درست یک سال پیش از وقوع این اتفاق، رضا شاه پهلوی سفر طولانی به ترکیه داشت و در این سفر به دقت وضعیت تغییر و تحولات ترکیه را مشاهده و سعی کرد در زمانی که به تهران باز می گردد،همان سبک و سیاق کشورداری را در ایران پیاده کند.
کشف حجاب و کلاه فرنگی، اجباری برای پوشش
یکی از موارد مهم ، نوع پوشش بود که به تقلید از ترکیه، قانونی برای سبک پوشش زنان و مردان تصویب کرد. همان طور که می دانید حجاب فقط مختص به بانوان نیست و مردان هم در این قانون ملزم به استفاده از کلاه شاپو یا کلاه فرنگی بودند اما تنها دلیل مردم برای حضور اعتراضی در گوهرشاد ، مسئله حجاب نبود و آنها به اجباری که در این قانون وجود داشت نیز معترض بودند.
کشتار گوهرشاد، داد نهادهای بین المللی را درآورد
یکی از مهم ترین مواردی که کمتر به آن پرداخته می شود، این است که اعتراض مردم در صحن گوهرشاد به یک کشتار عظیم تبدیل شد که نهادهای بین المللی هم به خاطر آن به رضا شاه پهلوی اعتراض کردند. این در حالی است که در آن سال ها، قدرت زیادی در دستان نهادهای بین المللی نبود، اما به حدی شدت کشتار در این واقعه زیاد بود که رضا شاه مجبور شد برای آرام کردن افکار عمومی در جهان ، محاکمه نظامی ترتیب دهد.
در زمان وقوع این اتفاق، تیمسار پاکروان ، استاندار خراسان بود و اسدی که رابطه خویشاوندی نیز با فروغی داشت تولیت آستان مقدس رضوی را برعهده داشت. دختر فروغی که نخست وزیر رضا خان محسوب می شد، عروس اسدی بود و طبق گفته های فروغی ، او نیز تمایلی نداشت که به ضرب و زور ، قانون پوشش مردم اجرایی شود. در قسمتی از خاطرات نخست وزیر رضا شاه آمده است که من موافق سر نیزه و زور برای اجرای قانون منع حجاب نبودم. با وجود تمامی مخالفت ها، این قانون اجرایی می شود و علاوه بر کشف حجاب زنان ، موضوع استفاده از کلاه پهلوی ، حساسیت مردان خراسان برانگیخته شد چرا که تا پیش از این می توانستند با کلاه های خود ، اقامه نماز کنند اما کلاه شاپو به دلیل لبه بلندش، این امکان را نمی داد. تیمسار پاکروان طی نامه ای اعلام می کند که آنچه قانون شده را اجرا می کند ولی این قانون موجب واکنش مردم می شود. اسدی هم اعلام می کند که این کار واکنش تند جامعه را در پی دارد و بنا شد تا سید حسین طباطبایی قمی به تهران رفته تا برای مذاکره و گفت وگو با رضاخان اقدام کند. به محض رسیدن ایشان به تهران، بازداشت و در حصر قرار می گیرد. رسیدن این خبر به مشهد زمینه ساز وقوع حادثه مسجد گوهرشاد می شود.
گوهرشاد به خون نشست
با شنیدن خبر دستگیری حاج سید حسین طباطبایی قمی ، مردم شبانه به حرم امام رضا (ع) رفته و بست نشینی را آغاز می کنند. رضا شاه نیز دستور نظامی می دهد که یا بست نشینی به پایان می رسد و مردم پراکنده می شوند یا تمامی مسئولان خراسان عزل می شوند. همین دستور موجب می شود خونریزی در مشهد اتفاق بیفتد که از ابتدای روی کار آمدن رضا خان یعنی سال ۱۳۰۴ بی سابقه بوده و اولین کشتار دسته جمعی مردم در زمان پهلوی محسوب می شود.
آمار ضد و نقیض شهدا به روایت تاریخ
پهلوی آمار کشته شدگان در این حادثه تاریخی را در حدود ۱۰۰ نفر عنوان کردند اما در خاطرات سران پهلوی آمار بین ۱۶۰۰ تا ۱۷۰۰ نفر متغیر است. به سند خاطرات فروغی حمام خون در صحن گوهرشاد راه افتاد و از آنجا بود که برای همه دیکتاتوری رضا خان به طور کامل عیان شد.
سخنران آن شب تاریخی، بهلول معروف بود که وی به عنوان یکی از محرکان اصلی حرکت اعتراضی محسوب می شود.
اشرف پهلوی ، خواهر دوقلوی محمد رضا که پس از پدر حکومت به ایران را به ارث برد در خاطراتش نوشته است که پدرش رضا خان تا پیش از قانون منع حجاب ، به دخترانش حتی اجازه دوچرخه سواری نمی داد. او از برهنه بودن آنان در انظار عمومی و یا حتی رقصیدن آنان در جمع خانواده به شدت بیزار بود و این اجازه را به زنان کاخ نشین نمی داد. با تصویب قانون کشف حجاب ، او نظراتش را به کل تغییر داد.
تشکیل دادگاه نظامی تحت فشار نهادهای بین المللی
رضا شاه پس از فشار نهادهای بین المللی مجبور به برگزاری دادگاه نظامی شد و در این دادگاه دستور به اعدام اسدی تولیت آستان قدس رضوی داد تا ماجرا را خاتمه دهد. همین اعدام نیز زمینه ساز کنارگذاشتن فروغی از نخست وزیری می شود .
شیر خون خوار به هم رکابانش هم رحم نکرد
اسدی برای نجات از اعدام ، نامه ای به فروغی می نویسد و فروغی در جوابش یک بیت شعر از مولانا را ارسال می کند که مضمون آن این است که رضا خان شیری خون خوار است و راه چاره ای برای نجات از دست این شیر وجود ندارد. آیرون خان که در آن زمان، رئیس نظمیه رضا خان بود ، نامه را پنهانی بدست آورده و به رضا شاه می رساند و زمینه را برای تیره و تار شدن روابط شاه و نخست وزیر فراهم می کند. رضا خان هم برای تحقیر فروغی ، او را زن ریش دار می خواند. از آن روز به بعد، محدودیت های زیادی در حرم رضوی اعمال می شود و حکومت حتی اجازه نمی دهد که صدای نقاره از گلدسته های حرم امام رضا (ع) شنیده شود. تا جایی که وقتی سال ۱۳۲۰ ، رضا شاه پهلوی از سلطنت خلع می شود و از ایران اخراج می شود ، بعد از چندین سال ، صدای نقاره در مشهد طنین انداز می شود.
یکی از دلایلی که رضا شاه پهلوی دست به تصویب قانون کشف حجاب اجباری زد این بود که تصور می کرد باید زنان در جامعه با شکل و شمایل غربی ها حضور پیدا کنند و وقتی که این پوشش عقب مانده کنار گذاشته شود افکار نیز به درستی هدایت می شوند. این در حالی است که در مطالعات توسعه کشورها با وجود آنکه نظریات مختلفی وجود دارد اما در هیچ کتاب و نظریه ای ، چنین مبحثی مطرح نمی شود که اگر پوشش کنار گذاشته شود، افکار تغییر می کند.
چرا کشف حجاب؟
یکی از دلایلی که رضا شاه پهلوی دست به تصویب قانون کشف حجاب اجباری زد این بود که تصور می کرد باید زنان در جامعه با شکل و شمایل غربی ها حضور پیدا کنند و وقتی که این پوشش عقب مانده کنار گذاشته شود افکار نیز به درستی هدایت می شوند. این در حالی است که در مطالعات توسعه کشورها با وجود آنکه نظریات مختلفی وجود دارد اما در هیچ کتاب و نظریه ای ، چنین مبحثی مطرح نمی شود که اگر پوشش کنار گذاشته شود، افکار تغییر می کند.
چه در کشورهای غربی توسعه یافته و چه در کشورهایی که به سمت توسعه در حال حرکت هستند نیز این موضوع مطرح نیست که در صورت کنار گذاشتن پوشش ، آن کشور به سمت توسعه پیش می رود. حتی در کشورهای شرقی و جنوب شرقی آسیا مانند کره جنوبی نیز سعی شده هنوز بسیاری از سنت های اصلی کشورشان با قوت و قدرت باقی بمانند.
فکر بزرگ رضا خان یا یک اشتباه بزرگ
سلطنت طلبان هنوز هم معتقد هستند که رضا خان افکار بزرگی در سر داشته است که مقدمه آن قانون منع حجاب بوده است این در حالی است که نه از لحاظ تاریخی و نه از لحاظ علمی چنین موضوع در توسعه کشورها مورد قبول نیست و نمادهای سنتی در کشورهای توسعه یافته هم هنوز که هنوز است پاسداری می شود.
کشف حجابی که شاه هم به آن اعتقاد نداشت
اشرف پهلوی ، خواهر دوقلوی محمد رضا که پس از پدر حکومت به ایران را به ارث برد در خاطراتش نوشته است که پدرش رضا خان تا پیش از قانون منع حجاب ، به دخترانش حتی اجازه دوچرخه سواری نمی داد. او از برهنه بودن آنان در انظار عمومی و یا حتی رقصیدن آنان در جمع خانواده به شدت بیزار بود و این اجازه را به زنان کاخ نشین نمی داد. با تصویب قانون کشف حجاب ، او نظراتش را به کل تغییر داد.
تحصیل در فرنگ برای دختران؛ دهان‌تان را خرد می‌کنم!
وقتی محمد رضا پهلوی برای ادامه تحصیل به سوئیس سفر می کند ، طی یک سفر تاج الملوک همسر رضا شاه به همراه اشرف برای یک سفر تفریحی و تازه کردن دیدار با محمدرضا به سوئیس می روند. در این سفر اشرف از مادرش می خواد که با پدر صحبت کند تا برای ادامه تحصیل ، در سوئیس بماند. رضا شاه در جواب تاج الملوک می گوید آخرین باری است که این سخن را می شنوم وگرنه دهان گوینده را خرد می کنم تا نتواند دوباره آن را بیان کند.
همه این مثال ها نشان دهنده این است که کسی که به زور می خواست آزادی را به سبک غرب برای زنان ایران هدیه کند، خودش نسبت به دخترانش چنین افکار و عقایدی داشت.و این گونه وجهه ریاکارانه آزادی خواهانه رضا شاه پهلوی برای عموم مردم مشخص و روشن شد.