«سنبل آبی» گیاهی مهاجم با ظاهر زیبا و فریبنده که چند سالی است نفس تالاب‌ها، رودخانه‌ها و آب‌بندان های گیلان را تنگ کرده و متأسفانه به‌رغم اقدامات فراوان همچنان در این استان جولان می‌دهد.
سنبل آبی یا ارکیده آبی گیاهی آبزی در مناطق گرمسیری و زیر گرمسیری آمریکای جنوبی به‌خصوص حوزه آمازون است که در آب‌های شیرین زندگی می‌کند. این گیاه دارای برگ‌های ضخیم، براق و تخم‌مرغی شکل ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتری است که طی چند سال گذشته همانند ماری خوش‌خط‌وخال بر تالاب‌ها و رودخانه‌های گیلان خصوصاً تالاب بین‌المللی انزلی چنبره زده است و برای نخستین بار در سال ۹۰ در تالاب عینک رشت مشاهده شد.
سنبل آبی یکی از ۱۰ گونه گیاهان مهاجم دنیاست که وقتی وارد اکوسیستم آبی می‌شود ظرف مدت دو هفته جمعیت خود را به میزان ۲ برابر افزایش داده و یک بوته آن با ۲۰ گل می‌تواند سه هزار دانه تولید کرده و هر دانه آن بین پنج تا ۲۷ سال می‌تواند زنده بماند.
گیلان به دلیل دارا بودن مواهب طبیعی و جاذبه‌های گردشگری و تاریخی به‌عنوان یکی از استان‌های گردشگر پذیر در اکثر فصول سال، مقصد سفر مسافران از سراسر کشور است. اما در کنار جاذبه‌های گردشگری و مواهب طبیعی که خداوند به گیلان ارزانی داشته، متأسفانه مسافران ورودی به این استان با فرش سبزی مواجه می‌شوند که اگرچه ازنظر آن‌ها زیباست ولی این اهریمن نیلگون با زیبایی فریبنده‌اش نفس محیط‌زیست گیلان را به شماره انداخته است.
علیرغم اینکه با همیاری فعالان محیط‌زیست و دستگاه‌های اجرایی و با استفاده از تجهیزات و ادوات و نیروی انسانی بسیار و صرف هزینه‌های گزاف در سال ۹۴ اکثر نقاط آلوده گیلان کاملاً از حضور این گیاه مهاجم پاک‌سازی‌شده بود ولی بی‌توجهی به پالایش فصلی محدوده پاک‌سازی‌شده موجب شده بعد از چند سال، شاهد خودنمایی دوباره این گیاه مهاجم در بیشتر تالاب‌ها و رودخانه‌های گیلان و حتی سواحل خزر باشیم.
در ماه گذشته خبر از ساخت دستگاهی داده شد که قابلیت جمع‌آوری مکانیزه سنبل آبی را در تالاب انزلی دارد اما باید توجه داشت سنبل آبی در نقاطی رشد می‌کند که عمق آب کمی دارد و این دستگاه ساخته‌شده نیاز به عمق حداقل ۵۰ سانتیمتری دارد و باید برای مقابله اصولی با این گیاه دستگاهی ساخته شود که در اعماق کم و حتی لجنزار نیز قابلیت انجام عملیات داشته باشد.
تخصیص اعتبار ۱۲ میلیاردی برای مقابله با سنبل آبی
از آنجایی که مبارزه با گونه‌های مهاجم نیازمند رعایت پروتکل‌های خاصی است سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان متولی اصلی، وظیفه اقدام عملیاتی را برای مقابله با هرگونه آفت زیست محیطی برعهده دارد.
با وجود اینکه به دلیل حساسیت‌های ایجاد شده در خصوص رشد سریع سنبل آبی در تالاب انزلی گروه‌های مردم نهاد بسیاری اعلام آمادگی کرده‌اند و حتی یکی از اعضای شورای شهر انزلی با فراخوانی خواستار همت مردم برای جمع آوری این گیاه شد اما باید بخاطر داشت که هر کاری متولی خاص خود را دارد و شورای شهر تنها وظیفه مطالبه گری حقوق شهروندان را بر عهده دارد و به قول معروف باید مراقب باشیم که راه به ترکستان نبریم.
مدیرکل محیط زیست گیلان با اشاره به اعتبار پیشنهادی برای گیلان در راستای مقابله با سنبل آبی، اظهار کرد: برای نخستین بار ۱۲ میلیارد تومان اعتبار برای مقابله با سنبل آبی در گیلان منظور شده است.
ساسان کفایی به اقدامات انجام شده در راستای مبارزه با این گیاه مهاجم اشاره کرد و آن را ناکافی دانست و افزود: متأسفانه در گیلان با رشد تصاعدی این گیاه مهاجم در برخی پهنه‌های آبی مواجه هستیم که باید نسبت به مقابله و جلوگیری از گسترش و پراکنش این گونه مهاجم اقدام شود. در گیلان با رشد تصاعدی این گیاه مهاجم در برخی پهنه‌های آبی مواجه هستیم که باید نسبت به مقابله و جلوگیری از گسترش و پراکنش این گونه مهاجم اقدام شود
وی با اشاره به تلاش‌های صورت گرفته برای ساخت دستگاه دروگر سنبل آبی با استفاده از مهندسی معکوس، ادامه داد: باید با تلاش مضاعف و استفاده از قابلیت‌های بومی و برنامه زمان‌بندی مدون و مناسب، اقدامات عملی منطقی داشته باشیم تا بتوانیم سطوح آلوده پهنه‌های آبی گیلان را از سنبل آبی پاک‌سازی کنیم.
کفایی با اشاره به لزوم انجام بیشتر کارهای فرهنگی و اجتماعی، اضافه کرد: این گیاه برای نخستین بار در سال ۹۰ در تالاب عینک رشت دیده شد و متأسفانه افرادی این گیاه را در گلخانه‌ها تکثیر و برخی نیز در سطح شهرها به فروش می‌رسانند و خرید و فروش این گیاه و در نهایت انداختن آن در پهنه‌های آبی استان، مهمترین دلیل افزایش پراکنش و سطح آلودگی سنبل آبی در استان است.
مدیرکل محیط‌زیست گیلان با بیان اینکه این استان بیش از ۳۱ هزار هکتار عرصه آبی دارد، ادامه داد: بخش‌هایی از این پهنه‌های آبی در چند سال اخیر با رشد بی‌سابقه و تصاعدی گونه مهاجم سنبل آبی مواجه شده و حیات، تنوع زیستی و خدماتی که این بوم‌سازگان‌ها به ذی‌نفعان محلی ارائه می‌دهد با خطر جدی روبرو شده و بیم آن می‌رود که سایر پهنه‌های آبی استان نیز به این‌گونه مهاجم آلوده شوند.
وی به تهدیدات این گیاه مهاجم اشاره کرد و گفت: سنبل آبی با تکثیر غیرجنسی قادر است فضا و آشیان اکولوژیک مورداستفاده سایر گیاهان آبزی را اشغال کرده و با رشد سریع خود مانع استفاده دیگرگونه‌ها از نور، اکسیژن و مواد مغذی در آب شود که این امر اهمیت توجه مقابله با این گیاه مهاجم را یادآور می‌شود.
کفایی در ادامه اضافه کرد: در خصوص استفاده از این گیاه برخی معتقدند می‌توان از آن به‌عنوان کود یا غذای دام استفاده کرد ولی این امر برای محیط‌زیست ثابت‌شده نیست و در دست بررسی و تحقیق است اما محیط‌زیست گیلان از هر راهکار، پروژه و طرحی در این راستا حمایت می‌کند.
احیای تالاب انزلی مهمترین دغدغه مردم
فعالیت‌های اجتماعی خصوصاً در حوزه زیست‌محیطی نیازمند اقدامات فرا استانی است تا با استفاده از ارتباطات و ظرفیت‌هایی خارج از استان بتوان در این راستا گامی ارزنده و اصولی برداشت و نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی وظیفه سنگین‌تری برای تسهیل و تسریع در حصول نتیجه و رهایی از مشکلات این‌چنینی مردم و جامعه را بر عهده دارند.
نماینده انزلی در مجلس سنبل آبی را تهدید جدی برای تالاب بین‌المللی انزلی دانست و به گفت: این آفت تالاب بین‌المللی انزلی را به مخاطره انداخته و مبارزه مکانیکی با آفت مذکور باید در دستور کار قرار بگیرد.
احمد دنیا مالی با بیان اینکه مقابله با سنبل آبی در دستور کار قرار دارد، افزود: مقابله با این آفت زیست‌محیطی به‌صورت ارگانیک و یا با استفاده از گروهی چند صد نفره در بازه زمانی مشخص ممکن نیست و باید به شیوه‌ای صحیح این مقابله مدیریت شود.
وی با اشاره به حساسیت‌های ایجادشده در راستای مقابله با سنبل آبی و احیای تالاب بین‌المللی انزلی از سوی رسانه‌ها و انجمن‌های مردم‌نهاد و شهروندان، تصریح کرد: برای مقابله بیولوژیک با سنبل آبی باید شبیه‌سازی‌های علمی بر اساس نتایج و فرایندهای قطعی و از سوی مراجع ذی‌صلاح ارائه شود.
دنیا مالی با تاکید بر اینکه نجات تالاب انزلی باید در دستور کار جدی دولت قرار گیرد نجات تالاب انزلی باید در دستور کار جدی دولت قرار گیرد، ادامه داد: با وجود اینکه سکون نسبی و عدم جریان متعادل و طبیعی آب موجود در تالاب به رشد تصاعدی سنبل کمک کرده اما برای حفاظت از تالاب‌ها و محیط زیست باید از جوامع محلی کمک گرفته شود زیرا در غیر این صورت نتیجه لازم حاصل نمی‌شود.
وی با بیان اینکه احیای تالاب انزلی از مهمترین دغدغه‌های اجتماعی مردم شهرستان انزلی و کل استان است، افزود: تالاب انزلی به عنوان یک مخزن بزرگ آب عمل می‌کند و مسلماً کم آبی و تنش آبی این تالاب بین المللی بر کاهش و خشک شدن آب سفره‌های زیر زمینی منطقه تأثیر خواهد گذاشت.
مسئولان حرف نزنند عمل کنند
سازمان‌های مردم‌نهاد در حوزه‌های اجتماعی و فرهنگی همواره نقش پررنگ و ماندگاری را داشته و با اقدامات از پیش برنامه‌ریزی‌شده همواره نشان داده‌اند که از توان بالقوه‌ای برخوردار بوده و در بسیج افکار عمومی برای حضور و مشارکت اجتماعی بسیار توانمند هستند.
عملیات پاک‌سازی سنبل‌آبی از تالاب عینک رشت و تالاب شفت در سال ۹۴ و پاک‌سازی تالاب انزلی از کلونی‌های سنبل آبی در همان سال توسط سازمان‌های مردم‌نهاد و با مشارکت سازمان امور زندان‌ها دانشگاهیان، صیادان و بومیان تالاب و آب‌بندان دارها، از اقدامات تحسین‌برانگیز این گروه‌های محیط زیستی است که ابتدا با شناسایی مضرات این گیاه و نقش آن در از بین رفتن تالاب با طراحی عملیات جمع‌آوری و از بین بردن گیاه با پشتوانه دستگاه‌های اجرایی توانستند کارستان کنند اما همیشه دادشان از بی‌مهری مسئولان به آسمان رفته و معتقدند کسی فعالیت آن‌ها را به‌حساب نمی‌آورد.
یکی از فعالان محیط زیستی با سابقه ۱۰ ساله که به همراه که تیمش کارنامه قابل قبولی درزمینهٔ پاک‌سازی تالاب‌های عینک و شفت از سنبل آبی برجای گذاشته است در گفتگو با گفت: برای احیای تالاب عینک رشت در سال ۹۴ با ایجاد حساسیت و با هزار بدبختی مسئولان را مجاب کردیم که به موضوع سنبل آبی توجه ویژه داشته باشند.
پیمان بازدیدی افزود: در زمان احیای تالاب عینک رشت با ۱۲ نفر کار پاک‌سازی این تالاب را شروع کردیم و از سوی محیط‌زیست گیلان تنها یک تراکتور در اختیار ما گذاشته شد و حتی در گزارش‌های عملکرد ارائه‌شده در خصوص پاک‌سازی تالاب عینک عکس بچه‌هایی را که با پای دل به میدان آمده بودند حذف کردند و در جلسات خود حرفی از همکاری انجمن‌های مردم‌نهاد زده نشد.
بازدیدی با تأکید بر اینکه انتظار می‌رود مسئولان نیز مانند سازمان‌های مردم‌نهاد پای‌کار باشند و تنها به برگزاری جلسات و حرف زدن بسنده نکنند، ادامه داد: ما نه رقیب مسئولان هستیم و نه به دنبال کسب جایگاهی در بین دولتمردان و از نامهربانی‌ها نیز خسته نمی‌شویم اما تنها خواسته ما عوض شدن دیدگاه مسئولان نسبت به سازمان‌های مردم‌نهاد و استفاده از تجارب آنان است.
عدم استفاده مسئولان از تجربیات سازمان‌های مردم نهاد
وی با اشاره به خبر تخصیص ۱۲ میلیارد تومان اعتبار برای مقابله با سنبل آبی از سوی معاون اول رئیس‌جمهور در گیلان، گفت: امیدواریم بر نحوه هزینه کرد این پول نظارت درستی صورت گیرد و از استاندار گیلان و نمایندگان مردم در مجلس می‌خواهیم که سازمان‌های مردم‌نهاد نیز ناظر بر هزینه کرد این اعتبار باشند تا پول بیت‌المال هدر نرود.
بازدیدی با اشاره به لزوم پایش ماهانه و فصلی بعد از پاک‌سازی نقاط آلوده سنبل آبی با استفاده از ظرفیت جوامع محلی و بومیان حاشیه تالاب، اضافه کرد: در تمام کارگاه‌هایی که در سراسر کشور حضور داشتیم از پاک‌سازی تالاب عینک به‌عنوان الگوی موفق یادکرده‌اند و از ما می‌خواهند تجربیات خود را در اختیار آن‌ها قرار دهیم اما ما در شهر و استان خود غریبیم.
وی با اشاره به اینکه وضعیت آلودگی تالاب بین‌المللی انزلی به مرز بحران رسیده است تصریح کرد: بخش عمده مشکلات زیست‌محیطی به عدم آموزش و ناآگاهی مردم بازمی‌گردد و معتقدم با تاکتیک آغاز از مبدأ و استفاده از مشارکت مردمی و همچنین فراهم‌سازی زیرساخت‌های لازم می‌توانیم موفق شویم.
بازدیدی همچنین به تبدیل سنبل آبی به ماده‌ای دیگر نیز اشاره و اظهار کرد: در کشورهایی مانند نیجریه و چاد از برگ‌های خشک‌شده سنبل آبی برای تولید صنایع‌دستی استفاده می‌کنند اما به دلیل آلودگی تالاب انزلی به انواع سموم شیمیایی و فاضلاب‌های صنعتی و خاصیت پالاینده بودن این گیاه مهاجم و ذخیره‌سازی این سموم در خود، هرگونه تبدیل کاربری به‌عنوان کود گیاهی، خوراک دام و حتی صنایع‌دستی غیرممکن است و یا باید سوزانده شود و یا در گودالی عمیق دفن شده و روی آن آهک ریخته شود.
بنابراین گزارش، با توجه به اینکه این گیاه به دلیل تکثیر و رشد سریع، به‌شدت سطح آب را پوشانده و مانع ورود نور و اکسیژن به داخل آب می‌شود و به جهت تولید لجن عالی موجبات خشک شدن پهنه‌های آبی را فراهم می‌آورد دستگاه‌های متولی و انجمن‌های مردم‌نهاد و هر آن‌کس که قلبش برای محیط‌زیست می‌تپد باید هرچه سریع‌تر نسبت به مقابله و جمع‌آوری و نابودی این گیاه از پهنه‌های آلوده اقدام کرده و نگذارند اوضاع از وضعیت کنونی بدتر شود.
گیلان دارای ۳۱ هزار هکتار پهنه تالابی است که بیش از ۲۴ هزار هکتار آن در قالب سه تالاب انزلی، امیرکلایه و بوجاق تحت عنوان کنوانسیون رامسر به ثبت رسیده است.