به گزارش خبرنگار آموزش و پرورش خبرگزاری فارس، پژوهش از آن دست موضوعاتی است که بر اهمیت آن در فعالیت‌ها تأکید بسیار می‌شود اما البته در خیلی از برنامه‌ها و اقدامات انجام شده هم جایش خالیست.
هر اقدام در دستگاه تعلیم و تربیت، اثرات گسترده دارد چرا که مخاطب آن، میلیون‌ها دانش‌آموز هستند؛ به قول معروف در آموزش و پرورش، آزمون و خطا جایی ندارد و فعالیت‌ها باید بر اساس پژوهش دقیق علمی صورت گیرد.
پژوهش در «آموزش و پرورش» در پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش انجام می‌شود که در دل سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی جای دارد و در طی سال‌های گذشته، مسیر پر فراز و نشیبی را طی کرده است.
به سراغ فرهاد کریمی رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش رفتیم تا از وی درباره تاریخچه این پژوهشگاه و فعالیت‌های انجام شده در آن به گفت‌وگو بنشینیم.
فرهاد کریمی دارای مدرک دکترا در رشته روان شناسی تربیتی(گرایش روش‌شناسی پژوهش) از دانشگاه تربیت معلم تهران(خوارزمی) است؛ وی استادیار پایه 21 و عضو هیأت علمی پژوهشگاه مطالعات است. حوزه‌های مورد علاقه پژوهشی وی شامل فراشناخت، روش تحقیق، فرایندهای یادگیری، رشد اخلاقی و روانشناسی شناختی است.
وی در کارنامه علمی خود دارای سوابق پژوهشی متعددی است که از جمله مهم‌ترین آنها می‌توان به تدوین برنامه راهبردی آموزش عمومی قرآن کریم، همکاری در تدوین برنامه زیر نظام پژوهش و ارزشیابی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، بررسی تجربی تأثیر سه روش آموزشی بر تحول قضاوت اخلاقی و رفتار اخلاقی دانش‌آموزان، طراحی ابزارهای سنجش فراشناخت (دانش فراشناختی، نظارت فراشناختی، باورهای فراشناختی) و بررسی روابط فراشناخت با حل مسئله‌های ریاضی اشاره کرد.
کریمی که نظارت و راهنمایی بیش از 30 طرح پژوهشی پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش و پژوهشکده تعلیم و تربیت را درکارنامه علمی خود دارد، موفق شد در سال 1391 با کسب عنوان پایان نامه دکتری برتر، رتبه اول وزارت آموزش و پرورش در هفته پژوهش را از آن خود کند؛ وی بیش از پانزده مقاله در نشریات علمی-پژوهشی و ISI در حوزه فراشناخت، عملکرد حل مسأله ریاضی، رشداخلاقی و رفتار اخلاقی و مدیریت در مدارس چاپ و منتشر کرده است.
وی مقاله‌های بسیاری در کنفرانس‌های علمی ارائه کرده که از آن جمله می‌توان به «بررسی تأثیر بازنمایی گزاره‌ای بر عملکرد حل مسئله‌های کلامی ریاضی که (در سال 1375در اولین کنفرانس آموزش ریاضی ایران ارائه شده است)»، «مقایسه روند رشد دانش فراشناختی دانش‌آموزان نسبت به حل مساله ریاضی (سال 76- دومین کنفرانس آموزش ریاضی ایران)»، «ارائه الگوی نظری نهادینه کردن تحقیقات اجتماعی در سازمان‌ها (سال 78، اولین کنفرانس بررسی مسائل پژوهشی کشور)» و «نگاهی به مبانی روان شناختی فضای مجازی و نقش آن در تربیت اسلامی (سال 93، هشتمین همایش ملی دفتر همکاری‌های حوزه علمیه و آموزش و پرورش )» اشاره کرد.
گفت‌وگوی ما را با فرهاد کریمی رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش بخوانید:
* فارس: چه شد که پژوهشگاه آموزش و پرورش متولد شد؟
آموزش و پرورش به عنوان یک دستگاه بسیار مهم که با انسان‌ها، آموزش و یادگیری و بحث مهم فرهنگ و اجتماعی شدن سر و کار دارد، نیازمند مراکز پژوهش مهم و معتبر است که بتواند به نیازهایش پاسخ دهد.
فکر ایجاد مرکز پژوهشی برای آموزش و پرورش از قدیم الایام همواره مطرح بوده است؛ یعنی آموزش و پرورش همیشه جزو بخش‌های پیشرو در زمینه مطالعات تخصصی در حیطه تعلیم و تربیت بوده و هست، اما به طور تخصصی اگر بخواهیم مطرح کنیم، سال ۱۳۷۴ با تأسیس پژوهشکده تعلیم و تربیت عملاً فضای جدیدی در آموزش و پرورش ایجاد شد که یک مرکز پژوهشی در قد و قواره مراکز پژوهشی رسمی مورد تأیید وزارت فرهنگ و آموزش عالی آن زمان تأسیس شد.
بعد از پژوهشکده تعلیم و تربیت، به تدریج پژوهشکده کودکان استثنایی، بعد از آن پژوهشکده خانواده و مدرسه و در سال 1378 پژوهشکده برنامه‌ریزی درسی تأسیس شدند و در آخر هم مرکز پژوهشی تبریز به عنوان تنها مرکز پژوهشی آموزش و پرورش در استان‌ها که دارای مجوز از وزارت علوم است، ایجاد شد. مجموع این اتفاقات منجر به تأسیس پژوهشگاه در اواخر سال ۸۳ شد.
* فارس: یعنی اول پژوهشکده‌ها ایجاد شد و از تجمیع آنها، پژوهشگاه شکل گرفت؟
بله پژوهشکده‌ها ایجاد شدند و به لحاظ تخصصی کار می‌کردند، مثلاً پژوهشکده تعلیم و تربیت به طور تخصصی در حوزه مطالعات برنامه‌ریزی آموزشی، مدیریت آموزشی، روانشناسی تربیتی، مشاوره، آموزش‌های فنی‌وحرفه‌ای و اقتصاد آموزش و پرورش فعالیت می‌کرد؛ آن زمان ۷ گروه پژوهشی در پژوهشکده تعلیم و تربیت فعالیت می‌کردند؛ ضمن اینکه این پژوهشکده به عنوان پژوهشکده مادر، هدایت فعالیت‌های پژوهشی در استان‌ها و نقش دبیرخانه شورای تحقیقات وزارت آموزش و پرورش را هم به عهده داشت.
*فارس: فکر می‌کنم شورای تحقیقات در استان‌ها خیلی قبل از این زمان بود؟
درست است باید به سال ۶۸ برگردم. در زمان وزارت آقای دکتر نجفی، آموزش و پرورش یک اقدام ابتکاری انجام داد و شورای تحقیقات وزارت آموزش و پرورش را تشکیل داد. این شورا مرکب از معاونان وزیر و بعضی از اساتید حوزه تعلیم و تربیت بود که بحث تحقیقات در آموزش و پرورش را آنها عملاً ایجاد کردند و همان شورا مرکزی به نام مرکز تحقیقات آموزشی را در سازمان پژوهش تأسیس کرد و این مرکز امور پژوهشی مورد نیاز آموزش و پرورش را به صورت درون وزارتی انجام می‌داد که حالت تکامل‌یافته آن مرکز، پژوهشکده تعلیم و تربیت شد.
بر اساس مصوبات شورای تحقیقات در سال ۶۸ قرار شد در هر کدام از استان‌ها برای پاسخگویی به نیازهای پژوهشی اداره کل آموزش و پرورش هر استان، شورای تحقیقات استان تشکیل شود؛ در حقیقت برای اینکه استان‌ها هم بتوانند از فرایندهای پژوهشی به طور مناسب بهره‌مند شوند، تأسیس شورای تحقیقات در استان‌ها هم شکل گرفت که حرکت دقیق و مؤثری برای گسترش تحقیقات بود.
* فارس: ترکیب شورای تحقیقات استان چگونه بود؟
مدیرکل، رئیس شورای تحقیقات استان بود و معاونین مرتبط و ۳، ۴ نفر از اساتید علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه‌های هر استان و کارشناس تحقیقات آموزش و پرورش استان، اعضای شورا را تشکیل می‌دادند. از سال ۶۹ به بعد، همه استان‌ها شورای تحقیقات داشتند و فعالیت‌های خیلی خوبی هم انجام دادند. مثلاً یکی از نمودهای مهم این فعالیت‌ها این بود که درسال 1380 تا 1386 در چارچوب تهیه دو سند تحولی(سند و منشور اصلاح نظام آموزش و پرورش و سند ملی آموزش و پرورش)شورای تحقیقات استان‌ها موظف شدند سند استانی تحول آموزش و پرورش را تهیه کنند و هر کدام از استان‌ها کارهای پژوهشی خیلی گسترده‌ای را برای تدوین سندهای استانی مربوط به اصلاح و تحول آموزش و پرورش تهیه کردند.این اسناد موجود است.
فکر می‌کنم آموزش و پرورش در این سال‌ها و به اتکای پژوهشکده‌ها، پژوهشگاه مطالعات و شورای تحقیقات استان‌ها بالغ بر ۲۰ هزار پژوهش آکادمیک انجام داده است. پژوهش‌هایی که تبدیل به مبانی و پشتوانه‌های لازم برای تدوین سند تحول آموزش و پرورش و سایر اقدامات تحولی شدند.
* فارس: در سال ۸۳ که پژوهشگاه ایجاد شد، چه روندی را طی کرد؟
پژوهشگاه از سال ۸۳ با یک عزم ملی و پیگیری وزیر وقت جناب آقای حاجی و با پشتکار پژوهشکده تعلیم و تربیت تشکیل شد و شورای گسترش و معاونت پژوهشی وزارت علوم کمک کرد این پژوهشگاه شکل بگیرد و در حوزه‌های مختلف به پژوهش بپردازد و بتواند فعالیت‌های خودش را انجام دهد که تا سال ۸۹ ادامه داشت.
در اواخر سال ۱۳۸۹ با توجه به اینکه دولت وقت تصمیم گرفته بود در بحث مربوط به کوچک‌سازی دولت و انقباض تشکیلاتی اقدام کند، پژوهشگاه‌های برخی دستگاه‌های اجرایی را به دانشگاه‌ها واگذار کرد؛ پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش هم ظاهراً قرار بوده به دانشگاه علامه منتقل شود؛ منتها به این دلیل که آموزش و پرورش نیاز داشت این پژوهشگاه را در ساختار وزارتی نگه دارد و مرکز پژوهشی مورد نیاز به شمار می‌رفت ، تصمیم گرفتند که این پژوهشگاه را در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی ادغام کنند که هم بتوانند پژوهشگاه را نگه دارند و هم به سیاست انقباض ساختاری دولت وقت عمل کرده باشند.
* فارس: با ادغام چه خسارتی به پژوهشگاه وارد شد؟
متأسفانه بعد از ادغام پژوهش‌های آموزشی افت پیدا کرد. یک نمونه کوچک آن این است که قبل از ادغام نزدیک به ۱۵۰ پُست در پژوهشگاه داشتیم که تبدیل به ۶۵ پُست شد. معاونت پژوهشی و معاونت توسعه مدیریت پژوهشگاه حذف شد و تعداد گروه‌های پژوهشی مصوب ما از ۲۳ پست به ۱۵ گروه کاهش یافت و سایر قضایا که از حوصله این گفت‌وگو خارج است.
* فارس: تا قبل از آن پژوهشگاه، زیر نظر وزیر فعالیت می‌کرد؟
تا قبل از ادغام، پژوهشگاه زیر نظر وزیر آموزش و پرورش اداره می‌شد. در آموزش و پرورش دو ساختار برای پژوهش داریم. یک ساختار رسمی که همین پژوهشگاه است و ساختار دیگری داریم که بحث وظیفه‌ای است و در ادارات کل آموزش و پرورش استان‌ها پیگیری می‌شود و تشکیلات خود را دارد یعنی مدیرکل آموزش و پرورش هر استان، شورای تحقیقات را به استناد آیین‌نامه‌های شورای تحقیقات وزارت اداره می‌کرد.
دبیر شورای تحقیقات وزارت آموزش و پرورش قبل از ادغام پژوهشگاه در سازمان پژوهش، رئیس پژوهشگاه بود؛ استان‌ها کارهای پژوهشی‌شان را با پژوهشگاه هماهنگ می‌کردند ولی قدری هم استقلال داشتند. استان‌ها به لحاظ مالی از سال ۸۲ تا ۸۶ که سازمان شدند، مستقل بودند ولی بعداً دوباره به اداره‌کل تبدیل شدند.
* فارس: بعد از ادغام پژوهشگاه در سازمان پژوهش، فعالیت شورای تحقیقات استان‌ها چقدر تحت تأثیر قرار گرفت؟
بعد از ادغام، پژوهشگاه قدری در زمینه پژوهش‌های استان‌ها با مشکل مواجه شد زیرا به دلیل تغییرات، بخش‌های مرتبط و ذیربط پژوهش که باید در پژوهشگاه هماهنگی‌ها را انجام می‌دادند عملاً با کاهش پست‌ها، تعدیل و تجمیع پُست‌ها مواجه شدند. البته سیاست دولت مهم قبلاً در استان تغییر کرده بود ، یعنی از سال ۸۵ به بعد، استان‌ها قرار شد کار پژوهشی‌شان را ذیل کارگروهی با نام کارگروه پژوهش و فناوری که تحت مدیریت استانداری قرار داشت، انجام دهند؛ یعنی قرار شد که همه بودجه پژوهشی مربوط به استان در استانداری در یک جا تجمیع شود و استانداری تخصیص دهد و عملاً آموزش و پرورش در بخش پژوهش استان‌ها نتوانست خیلی ورود کند و ذی‌حسابان در استان‌ها هم سلایق خاصی داشتند. همه این موارد هم منجر شد به اینکه ما در استان‌ها شاهد آن تنوع و شکوفایی که قبلاً بودیم، نباشیم و البته مدیریت و هماهنگی تحقیقات استان‌ها هم از پژوهشگاه گرفته شده بود.
* فارس: کار پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش چیست؟
پژوهشگاه آموزش و پرورش یک مرکز پژوهشی دارای مجوز از وزارت علوم است؛ که چهار پژوهشکده با نام «پژوهشکده خانواده و مدرسه»، «پژوهشکده کودکان استثنایی»، «پژوهشکده برنامه‌ریزی درسی و آموزشی»، «پژوهشکده تعلیم و تربیت»و دو مرکز «مرکزپژوهشی تبریز» و «مرکزمطالعات ملی بین‌المللی تیمز و پرلز» ذیل آن فعالیت می‌کنند.
* فارس: هر کدام از پژوهشکده‌ها را معرفی می‌کنید؟
پژوهشکده تعلیم و تربیت از سه گروه پژوهشی تشکیل شده که شامل «گروه پژوهشی اقتصاد و نیروی انسانی»، «گروه پژوهشی بهداشت و تربیت بدنی» و «گروه پژوهشی تعلیم و تربیت اسلامی» است. هرکدام از این گروه‌ها، حوزه، اهداف، وظایف خاص و عضو هیأت علمی دارند.
پژوهشکده کودکان استثنایی دارای سه گروه پژوهشی شامل «گروه پژوهشی اختلالات رفتاری - یادگیری به دانش‌آموزانی می‌پردازد که مشکلات تحصیلی، ناتوانی یادگیری، اوتیسم، اختلالات رفتاری و هیجانی دارند و یا بیش‌فعال یوده و دیرآموز هستند»، «گروه پژوهشی جسمی ـ حرکتی به دانش‌آموزانی می‌پردازد که مشکلات حسی - حرکتی دارند»، «در گروه پژوهشی عقب مانده ذهنی و چند معلولیتی، دانش‌آموزان دارای معلولیت ذهنی مورد بررسی قرار می‌گیرند».
در حوزه پژوهشکده خانواده و مدرسه سه گروه پژوهشی شامل «گروه پژوهشی آموزش خانواده و جامعه‌شناسی»، «گروه پژوهشی مشارکت‌ها و ارتباطات» و «گروه پژوهشی راهنمایی، مشاوره و روانشناسی تربیتی» قرار دارند.
در پژوهشکده برنامه درسی هم چهار گروه پژوهشی شامل «گروه پژوهشی علوم پایه»، «گروه پژوهشی علوم انسانی»، «گروه پژوهشی فنی و حرفه‌ای» و «گروه پژوهشی مبانی برنامه‌ریزی درسی» فعالیت می‌کنند.
در مرکز پژوهشی تبریز نیز دو گروه پژوهشی داریم که شامل «گروه پژوهشی آموزش مناطق دو زبانه» و «گروه پژوهشی مطالعات منطقه‌ای و اجتماعی» است که بحث‌های مربوط به آموزش و پرورش مناطق مرزی و عشایری و دوزبانه را بررسی می‌کند.
مرکز مطالعات تیمز و پرلز در حال حاضر بیش از ۲۵ سال سابقه دارد و آزمون‌های بین‌المللی تیمز و پرلز (پیشرفت ریاضی ،علوم و سواد خواندن) را در سطح کشور اجرا می‌کند.
* فارس: درباره مطالعات تیمز و پرلز توضیحات بیشتری می‌دهید؟
مطالعات تیمز مربوط به اجرای آزمون بین‌المللی برای سنجش ریاضی و علوم در دانش‌آموزان پایه چهارم و پایه هشتم است. با توجه به تغییر در سیستم آموزشی، به جای پایه هشتم، دانش‌آموزان دوم متوسطه اول حضور دارند که هر ۴ سال، یکبار این سنجش انجام می‌شود و مشخص می‌شود دانش‌آموزان به لحاظ فهم یادگیری از نظر ریاضی و علوم چه تفاوت‌هایی با دانش‌آموزان بقیه کشورها دارند و توانایی آنها چقدر است؟ این آزمون علاوه بر اینکه متغیرهای مربوط به یادگیری دانش‌آموزان را می‌سنجد، شرایط محیط مدرسه، کلاس درس، شرایط معلمان و شرایط خانواده را هم می‌سنجد.
مطالعه پرلز برای سواد خواندن است (خواندن و فهمیدن) البته مطالعه دیگری را اخیراً می‌خواهیم وارد شویم به نام تالیس که توانایی حرفه‌ای معلمان را از نظر خودشان ارزیابی می‌کند.
از سوی دیگر پژوهشگاه، چهار نشریه در مقیاس وزارت علوم منتشر می‌کند که نخستین آن، فصلنامه تعلیم و تربیت است که قدیمی‌ترین نشریه تعلیم و تربیت کشور است که از سال ۱۲۹۷-صد سال پیش-تاکنون با عناوین متفاوت چاپ شده است و از سال ۱۳۶۴ با عنوان فصلنامه تعلیم و تربیت در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی چاپ شده است و از سال ۱۳۷۴ به پژوهشکده تعلیم و تربیت منتقل شد و پس از تأسیس پژوهشگاه به این بخش انتقال یافت.این نشریه تا سال ۱۳۸۵ علمی - ترویجی بود اما از سال ۸۵ موفق به اخذ علمی - پژوهشی از سوی وزارت علوم شد، یعنی بالاترین درجه اعتبار یک نشریه داخلی. بسیاری از اساتید معتبر و بارز علوم تربیتی عضو هیأت تحریریه این فصلنامه هستند و جلسات فصلنامه هر ماه یک بار برای بررسی مقالات تشکیل می‌شود. این نشریه در سال 1389 از جشنواره فارابی حائز رتبه برتر شده است.
به جز این نشریه، فصلنامه کودکان استثنایی که نخستین نشریه خاص کودکان استثنایی در ایران است نیز توسط پژوهشگاه چاپ و منتشر می‌شود؛ این نشریه از سال ۱۳۷۷ چاپ شده است و ۷ سال است که درجه علمی - پژوهشی گرفته است و جزو نشریات معتبر حوزه کودکان استثنایی است.
علاوه بر آن، نشریه خانواده و پژوهش را داریم، این هم یک نشریه علمی - پژوهشی است که توسط پژوهشکده خانواده و مدرسه و در چارچوب معیارهای وزارت علوم منتشر می‌شود.
نشریه بعدی، فصلنامه مطالعات کاربردی حوزه تعلیم و تربیت اسلامی است که قبلاً توسط مرکز مطالعات تربیت اسلامی پژوهشگاه مستقر در قم منتشر می‌شد. از دو سال پیش درخواست کردیم که برای این نشریه مجوز علمی - پژوهشی صادر کنند که مورد موافقت قرار گرفت .به جز این نشریه‌ها، نشریه پویش نیز در تبریز قرار است پس از یک وقفه چند ساله دوباره منتشر شود که فرایند اخذ مجوز علمی ـ پژوهشی برای آن در جریان است.
* فارس: طرح معلم پژوهنده هم جزو برنامه‌های این پژوهشگاه است؟
بله، ما به عنوان یک مرکز پژوهشی حوزه علوم تربیتی دارای برنامه‌ای به نام «معلم پژوهنده» هستیم؛ این برنامه در قالب اقدام پژوهی انجام می‌شود که نوعی روش پژوهشی است و به توسعه و بهبود حرفه‌ای معلمان منجر می‌شود. معلمان در قالب این برنامه تجارب حرفه‌ای خود را به عنوان یک آموزشگر و به عنوان یک مربی در قالب یک چارچوب مستند و مصوب ارائه می‌کنند. اجرای این برنامه به صورت کشوری است.
امسال بیستمین سال اجرای برنامه را داشتیم. فکر می‌کنم در طول این بیست سال بالغ بر 300 هزار نفر از معلمان سراسر کشور در این برنامه شرکت کرده‌اند. این برنامه زمینه‌های توسعه حرفه‌ای معلمان را فراهم می‌کند. برنامه ما در پژوهشگاه این است که این برنامه را بتوانیم پیش از پیش تقویت کنیم. به نظر من راه ورود تحول به مدارس، برنامه معلم پژوهنده است.
* فارس: نقش پژوهشگاه در تصمیم‌گیری آموزش و پرورش کجاست؟
پژوهشگاه ، مرکز تولید یافته‌های پژوهشی در کشور و ارزشیابی کننده رسمی طرح‌های اجرایی و آموزشی وزارت آموزش و پرورش و شورای عالی آموزش وپرورش است، قاعدتاً با تصمیمات حوزه کلان سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری آموزش و پرورش سر و کار دارد. رسالت اصلی ما انجام پژوهش برای بهبود و ارتقای وضعیت تعلیم و تربیت در کشور است.
مسؤول پژوهشگاه عضو رسمی و صاحب رأی شورای عالی آموزش و پرورش به عنوان عضو حقوقی است، از این منظر پژوهشگاه می‌تواند روی تصمیمات شورای عالی آموزش و پرورش اثر مثبت بگذارد. از طرفی رئیس پژوهشگاه عضو شورای معاونان وزارت آموزش و پرورش است و در جریان مباحث و مذاکرات جاری وزارت آموزش و پرورش قرار می‌گیرد.
علاوه بر این، ما در معاونت‌های حوزه‌های ستادی، کمیته‌های پژوهشی داریم که مسائل معاونت‌ها را از حیث پژوهشی بررسی می‌کنند. ۱۶ کمیته پژوهشی در معاونت‌ها و سازمان‌های حوزه ستادی تشکیل شده است نیز در استان‌ها، شوراهای تحقیقات فعالیت پژوهشی دارند که قرار است از این پس بیشتر با پژوهشگاه هماهنگ شوند.
* فارس: آیا این پژوهشگاه کرسی‌های نظریه پردازی را هم در برنامه دارد؟
بله، ما در پژوهشگاه بخشی به نام کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و ترویجی داریم که در آنجا دیدگاه‌های جدید ارائه می‌شود تا بتواند به فرایندهای آموزشی کمک کند.
* فارس: مخاطبان شما چه کسانی هستند؟
بیشترین ارتباط ما با وزیر، اعضای شورای معاونین و رؤسای سازمان‌های حوزه ستادی وزارت آموزش و پرورش، مدیران کل آموزش و پرورش استان‌ها ، اساتید دانشگاه‌ها، تصمیم‌گیران اصلی آموزش و پرورش مثل اعضای شورای عالی آموزش و پرورش، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، سازمان برنامه و بودجه،کمیسیون تعلیم و تربیت شورای عالی انقلاب فرهنگی کارشناسان، معلمان، مربیان و مدیران مدارس است.
به جز این نشریات ما مورد استقبال اساتید دانشگاه‌ها و معلمان زبده و خبره قرار می‌گیرد و استفاده می‌کنند.
* فارس: مأموریت شما در این پژهشگاه چیست؟
به عنوان یک مرکز پژوهشی، مأموریت ما ملی و کشوری است. مأموریت ما بر اساس اسناد بالادستی مورد تأکید و حمایت است. مأموریت ما بیشتر از جنس سیاست‌گذاری و کمک به سیاستمداران است تا آموزش و پرورش را بهتر اداره کنند.
پژوهشگاه در سال ۹۵ و ۹۶ در حدود ۵۲ عنوان پژوهش علمی و مطالعه مروری و فوری در موضوعات مورد نیاز وزارت آموزش و پرورش انجام داده است. در همین ۲ سال، ۲۶ پژوهش و مطالعه در دست اجرا داریم. در حدود ۱۵ پژوهش را تصویب کرده ایم؛ ۱۲ طرح پژوهشی در دست بررسی و تصویب است و ۲۰ طرح در دست تهیه و تدوین است.
در همین دو سال اعضای هیأت علمی و کارشناسان پژوهشگاه ۱۵۴ مقاله علمی - پژوهشی و ISI و مقالات JCR چاپ کردند که با رقم بسیار خوبی است؛ با توجه به اینکه ۲۲ عضو هیأت علمی و ۱۲ کارشناس پژوهشی داریم، آمار خیلی مناسب با توجه به حجم و کیفیت کار است و ۸۸ مقاله پذیرفته شده در همایش‌ها داریم، ضمن اینکه ۲۵ مورد تألیف و ترجمه کتاب داشتیم.
ما تعداد زیادی گزارش‌های تحلیلی و گزارش‌های نقد و بررسی فعالیت‌های آموزش و پرورش داریم که یک نمونه آن نقد اهداف دوره‌های تحصیلی و نقد پیش نویس برنامه‌های مختلف آموزش و پرورش از جمله برنامه زیر نظام‌هاست.در ضمن همکاران ما در بسیاری از شوراها و کمیسیون‌های مشورتی وزارت آموزش و پرورش عضویت و مشارکت فعال دارند.
* فارس: پژوهش‌ها چگونه انتخاب می‌کنید و اولویت‌ها چگونه تعیین می‌شود؟
یک فرمت برای اجرای نیازسنجی پژوهشی داریم. عنوان پژوهش‌ها را از چند مجرا می‌گیریم. نیازهای پژوهشی وزارت آموزش و پرورش به سه بخش آنی، میان مدت و آتی تقسیم می‌شود و ملاحظات تصمیم گیری و کاربردی بودن در آن لحاظ می‌شود. معتقدیم که پژوهشگاه باید در خدمت آموزش و پرورش باشد، بنابراین اولین منبع سنجش نیازهای پژوهشی ما، اسناد بالادستی در حوزه تعلیم و تربیت است، مثل سند تحول، راهکارهای اجرایی کردن تحول در آموزش و پرورش که مقام معظم رهبری پیشنهاد کردند و منبع بعدی برنامه‌های وزیر، برنامه ششم توسعه، آسیب‌شناسی‌ها، برنامه راهبردی پژوهشگاه و ارجاعات پژوهشی از سوی وزیر آموزش و پرورش و اعضای شورای معاونین وزارت آموزش و پرورش است.
*فارس: یعنی خودتان بررسی می‌کنید و متناسب با آن کار پژوهشی انجام می‌دهید؟
بله، ما گروه‌های نیازسنجی داریم، به عنوان مثال بررسی کردیم که سند تحول چه راهکارهای عملیاتی دارد و برای عملیاتی کردن راهکارها به نحو مناسب ،چه پژوهش هایی مورد نیاز است تا براساس آن راهکارها، پژوهش انجام دهیم و بر اساس راهکارهای سند تحول، انواع و اقسام پژوهش‌هایی که می‌توان پیش‌بینی کرد را مشخص کردیم.
* فارس: به نظر می‌آید تمام راهکارهای سند تحول نیازمند پژوهش است؟
اولویت‌بندی کردیم و مشخص کردیم. برخی از محورها پشتیبانی پژوهشی می‌خواهد. جدولی تهیه کردیم، به عنوان مثال در طول ۲، ۳ سال اخیر ۵۳ راهکار سند تحول را احصا کردیم. سند تحول ۱۳۱ راهکار و ۲۴ هدف عملیاتی دارد که ما بیشتر روی راهکارها متمرکز شدیم. برای پشتیبانی پژوهشی از ۵۳ راهکار، ۷۶ اولویت پژوهشی تدوین کردیم و از ۷۶ اولویت، ۳۵ پژوهش طراحی کردیم و به پایان رساندیم و ۱۲ پژوهش را در دست اجرا داریم. ۷ طرح را نیز تهیه کردیم و می‌شود گفت بالغ بر ۶۵ درصد حجم عملیات در حوزه راهکارهای سند تحول را انجام دادیم.
به عنوان مثال راهکار ۳-۱۲ به ما گفته است «ایجاد سازوکارهای قانونی در افزایش انگیزه معلمان با ساماندهی مناسب خدمات و امکانات رفاهی»؛ در این راستا پژوهشی تعریف کردیم که بررسی شود نظام موجود جبران خدمات معلمان و این نوع حقوق دادن چه تأثیری در پیشرفت تحصیلی دانش آموزان دارد؟ این پژوهش انجام شده و مشخص شد این نحوه موجود حقوق دادن به معلمان باید اصلاح شود و جنبه‌های انگیزشی در آن تقویت شود.
بخشی از پژوهش‌های ما از دل تعامل با معاونین وزیر آموزش و پرورش و روسای سازمان های ستادی آموزش و پرورش استخراج می شود و ما برای هر اولویت ، شرح عنوان (Rfp) می‌نویسیم تا به مبنایی برای اجرای پژوهش‌ها تبدیل شود.
یک دست از پژوهش‌های ما، پژوهش‌هایی است که گروه‌های پژوهشی سفارش می‌دهند. هر گروه پژوهشی شورا دارد و مهم‌ترین اساتید مربوط به آن حوزه، در آن حضور دارند و با توجه به مسئله‌های آموزش و پرورش، آن عناوین و موضوعات از میان مباحث کارشناسی و نخبگانی ظاهر می‌شود وازجلسات استخراج می شود. به جز این از دل پژوهش‌هایی که انجام می‌دهیم، موضوعات پژوهشی استخراج می‌شود، همین گزارش نتایج و پرلز مملو از پیشنهادهای پژوهشی سنگین است.
به جز اینها، ما یک سری مطالعات فراتحلیلی انجام می‌دهیم که بهترین نوع مطالعات ناظر به کاربست است. در کنار این موارد یک سری مطالعات از سنخ آینده پژوهی داریم که به ما می‌گویند چه نوع پژوهش‌هایی را برای آینده نیاز داریم. آنها می‌گویند ما در چه زمینه‌هایی ضعف داریم و چگونه آن مشکلات راحل کنیم؛ نهایتاً مجموعه این عناوین و اولویت‌ها تبدیل به دفترچه می‌شود. این دفترچه را طی فراخوان به اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها و پژوهشگران ارائه می‌دهیم که در چارچوب آن پروپوزال پژوهشی ارائه دهند و پروپوزال‌ها در شوراهای پژوهشی مصوب می‌شود و نهایتاً به پروژه تبدیل می‌شود. هر دو سال یکبار اولویت‌های پژوهشی را آماده میکنیم.
اولویت‌های پژوهشی از دل مسئله‌های آموزش و پرورش در می‌آید؛ گاهی هم مسئله‌ها را خود والدین و دانش‌آموزان مطرح می‌کنند.
* فارس: کمیته دانش‌آموزی و فرهنگیان هم دارید؟
ما برای گرد آوری داده های مورد نیاز پژوهش، نمونه‌گیری میکنیم، زمانی که می‌خواهیم ببینیم دانش‌آموزان در مورد تعلیم و تربیت چه نظری دارند، با آنها مصاحبه میکنیم، پرسشنامه می‌دهیم.
در حال حاضر روی پروپوزالی کار میکنیم که نشان دهیم از نظر دانش‌آموزان، مدارس ما چه مشکلی دارند، پژوهشی در مورد خانواده انجام دادیم که به پایان رسید و در این پژوهش می خواستیم ببینیم از نظر دانش‌آموزان، یک خانواده مطلوب چه ویژگی‌هایی دارد.در نظر داریم پژوهش ارزیابی فضای آموزشی را از نظر دانش‌آموزان انجام دهیم.
* فارس: چقدر به پژوهش در آموزش و پرورش اهمیت داده می‌شود؟
نقطه عزیمت به لحاظ پژوهشی این است که بتوانیم برای پژوهش اهمیت بیشتری کسب کنیم و پژوهش در آموزش و پرورش به نهضت تبدیل شود. امروزه در کشور ما بحث دانش‌مداری و دانش‌دوستی خیلی اهمیت دارد. دیدگاه‌های مقام معظم رهبری هم در تکریم دانش و پژوهشگری، واقعاً نعمت بزرگیست، البته سوای رقابت‌ها، همین که خانواده‌ها به دنبال این هستند که فرزندان‌شان در بحث‌های علمی سرآمد باشند، یک نعمت و فرصت است که باید این برتری به سمت یافته‌های علمی در حوزه تعلیم و تربیت هدایت شود. به نظر من وزارت آموزش و پرورش بیش از سایر دستگاه‌های فرهنگی اجتماعی، پژوهش محور است ولی باید به وضع مطلوب‌تر در این زمینه دست یابیم.
* فارس: چه تعدادی از اولویت‌های پژوهشی که مشخص می‌شود را انجام می‌دهید؟
بعضی از پژوهش‌ها اولویت‌شان فوری است و برخی طرح‌ها الزامی و تکلیفی است و باید حتماً انجام دهیم؛ بعضی از طرح‌ها نیز الزامی و تکلیفی نیست و در حقیقت بستگی به بخش‌های سفارش‌دهنده دارد.بالای ۹۰ درصد پژوهش‌های ما سفارشی است یعنی یا وزیر آموزش و پرورش، یا معاون وزیر، یا شورای عالی آموزش و پرورش و ... مطرح می‌کنند.
* فارس: وقتی مجلس می‌گوید این طرح را کار کنید، به شما بودجه‌ای می‌دهند؟
ما بودجه را از دولت می‌گیریم، بخش زیادی از بودجه ما پرسنلی است، یعنی عضو هیأت علمی پژوهشگاه بابت حقوقی که دریافت می‌کند، کار پژوهشی موظف انجام می‌دهد. بودجه‌ریزی ما عملیاتی و تعهدی است.
* فارس: آیا شما موظفید همه سفارش‌های خارج از آموزش و پرورش را انجام دهید؟
سفارش‌های خارج از آموزش و پرورش باید از طرف وزارتخانه به ما ابلاغ شود. اگر وزیر آموزش و پرورش یا رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تأیید کند، و مشکل بودجه نباشد برای اجرای آن اقدام میکنیم.
*فارس: چه تعداد از پژوهش‌هایی که انجام می‌دهید استفاده نمی‌شود؟ می‌گویند یک سری از پژوهش‌های مرکز مطالعات آموزش و پرورش خاک می‌خورد.
اولاً اینجوری نیست مگر می‌شود پژوهش خاک بخورد؟ باید بحث استفاده را تعریف کنیم. استفاده از پژوهش و کاربست پژوهش موضوع بسیار مهم و پیچیده‌ای است. بیش از ۹۰ درصد پژوهش‌های ما سفارشی است؛ یعنی آموزش و پرورش از ما خواسته است و ما بعد از پژوهش، نتایج پژوهش را ارائه می‌دهیم. مثلا ما پژوهشی را در حوزه ارزشیابی از میزان موفقیت فلان طرح اجرایی وزارت یا ارزشیابی از کتاب‌های درسی انجام داده و نتایج را به شورای عالی آموزش و پرورش یا سازمان پژوهش ارائه کرده‌ایم؛ این پژوهش در اختیار دبیرخانه شورای عالی یا سازمان پژوهش قرار می‌گیرد و مکلف هستند که استفاده کنند؛ اینکه آنها استفاده می‌کنند یا نمی‌کنند، موضوع دیگری است اما مکانیزمی ارائه کرده‌ایم که به قول شما پژوهش‌های ما خاک نخورد.
*فارس: ببنید شما در جایی نیازسنجی کردید که این موضوع را انجام دهید، اما مسؤول آموزش و پرورش در آن بخش، این نیاز را احساس نکرده است و مسلماً نتایج پژوهش شما سودی برای آن ندارد؟
ما این موضوع را به عنوان یافته پژوهشی ارائه میکنیم و از طریق تعامل با بهره بردار به نتیجه می‌رسیم، به عنوان مثال ما موضوع تغییر خط کتاب‌های درسی اول ابتدایی را طراحی کردیم؛ می‌دانید خط کتاب اول ابتدایی نستعلیق است و دانش‌آموزان با خواندن آن مشکل دارند و نمی‌توانند خوب بخوانند و متوجه شوند. ما بررسی کردیم که اگر تغییر خط صورت گیرد، بچه‌ها بهتر یاد خواهند گرفت و این بررسی نشان داد که باید خط تحریری حداقل در سه سال اول ابتدایی به خط نسخ تبدیل شود.
خب این پیشنهاد به بخش کتاب‌های درسی می‌رود و باید این بخش را اصلاح کند، اگر اصلاح کردند این روند را ادامه می‌دهیم.
* فارس: یعنی پیگیری می‌کنید؟
ما مرکز پژوهشی کاربردی هستیم و کاربست جزو کار ماست و اگر نتایج ما به کار گرفته نشود، ما خودمان را مسؤول می‌دانیم. به عنوان مثال در همین زمینه، مرکز تیمز و پرلز پژوهشگاه، طرح جامع برای اشاعه و کاربست نتایج تیمز و پرلز تهیه کرده است. به ما می‌گویند شما برای تیمز و پرلز هزینه می‌کنید، آخرش چه می‌شود؟ می‌گوییم نتایج این پژوهش ها باید به سیستم تزریق شود و برنامه ها و روش آموزش طبق آن اصلاح شود.
کاربست (یا بهتر بگویم تمهید زمینه های کاربست) جزو برنامه‌های اصلی ماست و یکی از برنامه‌های ما این است که پژوهش‌هایی که انجام می‌دهیم حتما به کار گرفته شود و به نتیجه مطلوب برسد و در مورد کاربست، جلساتی با بخش‌های بهره بردار برگزار میکنیم.
ولی در آخر اگر نتیجه پژوهش را ارائه دادیم و اجرایی نشد، ما از آن مقاله تولید میکنیم؛ این مقاله در نشریات چاپ می‌شود و دانشجویان ، رسانه‌ها و جامعه مطالعه می‌کنند و از بخش‌های ذیربط بازخواست می‌کنند و آن موضوع به گفتمان تبدیل می‌شود.
الان از آموزش و پرورش مطالبه برای تحول و تغییر وجود دارد. اگر مطالبه نباشد می‌گویند همه چیز خوب است، ولی وقتی مطالبه است، برای تغییر تلاش می‌شود.
نتایج طرح‌های پژوهشی اول نگرش‌ها را تغییر می‌دهند و بعد منجر به تغییر و اصلاح و بهبود فرایندها و امور اجرایی می‌شوند. اصطلاحاً علمای کاربست می‌گویند اشاعه نتایج تحقیقات و کاربست پژوهش‌ها به صورت نشت کردن و سرایت کردن است.
*فارس: چقدر کارهایی که در آموزش و پرورش انجام می‌شود، پیوست پژوهشی دارد؟
تصمیم‌گیری در حوزه اجرایی، قدری با پژوهش متفاوت است. پژوهشگاه به رئیس دستگاه توصیه می‌کند که فلان تصمیم را بگیرد.نقش پژوهشگاه، نقش مشاور است.در هیچ جای دنیا نمی‌توان مدیر را ملزم کرد که تصمیم نگیرد تا بخش پژوهش، پژوهشی را انجام دهد، (مگر در موارد خاص) چون ممکن است آن موضوع، موضوع پژوهشی نباشد. البته در برخی موارد و در صورت کمبود وقت یا شرایط خاص به جای پژوهش می‌توان از جلسات خبرگانی روشمند استفاده کرد.
* فارس: ما مدام در کشور می‌گوییم که فعالیت ما باید پیوست پژوهشی داشته باشد.
شما گاهی مجبور می‌شوید قطار در حال حرکت را تعمیر کنید. تعمیر قطار در حال حرکت نیازمند الزاماتی است؛ یکی توجه به ویژگی تصمیم است. در چارچوب زیر نظام پژوهش قرار است اتفاقات خوبی در پژوهش‌های تربیتی و الزام آور بودن تهیه پیوست پژوهشی برای طرح های اجرایی رقم بخورد.
* فارس: آیا درباره حذف آزمون، آموزش و پرورش کار پژوهشی انجام داده است؟
سالیان سال است که آموزش و پرورش از طرف تولیدکنندگان و مبلغان آزمون‌های شبه‌کنکور تحت تأثیرات مخرب بوده است، حتی آزمون‌ها ی تستی 4 گزینه‌ای به مدارس ابتدایی راه پیدا کرده است. این چیزی که به نام آزمون‌های تستی رواج پیدا کرده است، پدیده‌ای ضد تربیتی است و مقابله با آن به پژوهش نیاز ندارد اما می‌توان در این مورد پژوهش کرد که چرا خانواده ها و مدارس به سمت آزمون ها گرایش پیدا کرده اند.آزمون‌های تستی زمانی می‌توانند برد داشته باشند که شما بخواهید دانش محدودی را ارزیابی کنید. این آزمون‌ها خلاقیت و نگارش را از بین می‌برند. به لحاظ علم روانشناسی، آزمون‌های چند گزینه‌ای مردود نیست، ولی برد بسیار محدودی دارد. دانش‌آموز دبستانی آمده است مهارت‌های زندگی را فراگیرد، در کنار هم بودن، شاد بودن و اجتماعی کار کردن را یاد بگیرد، نیامده است که به تست پاسخ دهد.
* فارس: آیا تحقیقی انجام دادید که چقدر دانش‌آموزان دوره ابتدایی شاد هستند؟
بله، پژوهش‌هایی راجع به شادی و اضطراب مخصوصا اضطراب امتحان داریم. برآورد ما از مجموعه پژوهش‌هایی که به عمل آمده نشان می‌دهد زمانی که دانش‌آموزان را در معرض آزمون‌های مقایسه‌ای و سخت‌گیری قرار می‌دهیم، این آزمون‌ها اضطراب ایجاد می‌کند، اما اضطراب بهینه هم لازم است.
* فارس: تحقیقی شده است که چقدر بچه‌های ما مدرسه‌شان را دوست دارند؟
تحقیقاتی انجام شده است ولی لازم است تکرار شوند. اساساً بچه‌ها در مدرسه، مخصوصاً در دوره عمومی به درس خواندن به عنوان یک موضوع اجباری نگاه می‌کنند، بچه‌هایی که به مدرسه علاقه داشته باشند، زیاد نیستند. اساساً دوست داریم بیشتر تفریح کنیم تا کار، اما از طرفی دیگر باید آموزش‌ها را جذاب کنیم.
اغلب آموزش‌ها جذاب نیست، طوطی‌وار است و جذب نمی‌کند. با تمام احترامی که برای معلمان عزیز قائل هستم گاهی بعضی از معلمان ما نمی‌توانند در دانش‌آموزان شوق یادگیری را ایجاد کنند. زمانی می توانیم شوق یادگیری ایجاد کنیم که خود معلمان تشنه یادگیری باشند، زمانی که بتوانیم به مسائل آنها خوب پاسخ دهیم و خوب ارتباط برقرار کنیم. تعامل با دانش آموز، با تعریف از خود معلم (خود کارآمدی ) رابطه دارد.
* فارس: آیا تحقیقی انجام شده چقدر فرهنگیان، کارشان را دوست دارند؟
این موضوع به تعهد شغلی و دلبستگی ،کار مربوط است که تحقیقاتی را داریم. من به طور خلاصه عرض کنم هر جا توانستیم دلبستگی سازمانی و سلامت سازمانی را ایجاد کنیم، انگیزش شغلی و میل معلمان و مدیران به کار و آموزش بیشتر می‌شود. آنجایی که مدیرکل و رئیس سازمان و مدیر مدرسه توانستند محیطی شوق‌آفرین ایجاد کنندو خودشان نقش الگوی مثبت ایفا کنند، بهتر توانستند انگیزش شغلی را در بین معلمان مدارس افزایش دهند.
* فارس: نظرتان درباره ارزشیابی توصیفی؟
سال‌های اولی که می‌خواست این طرح اجرا شود، پژوهش‌ها نشان داد که ارزشیابی توصیفی منجر به اضطراب کمتر دانش‌آموزان خواهد شد. اخیراً پژوهش‌ها و فراتحلیل‌هایی انجام شده است و در برخی موارد، ارزشیابی توصیفی مثبت گزارش شده است.
*فارس: موضوع حذف معاونت پرورشی در زمان آقای حاجی بر اساس پژوهشی انجام شد و پژوهش دیگری احیای آن را مطرح کرد؟ چطور پژوهش‌ها همدیگر را نفی می‌کنند؟
بحث معاونت پرورشی، بحث دامنه‌داری است. آن سال‌هایی که عنوان معاونت پرورشی حذف شد، عنوان شد که «آموزش» از «پرورش» جدا نیست. اساساً اصل آموزش، پرورش است. ما آموزش می‌دهیم که دانش‌آموز پرورش یابد. آموزش، ابزار پرورش است. این موضوع بحث مهمی است اما یک سری فعالیت را در مدارس به عنوان فعالیت پرورشی داریم. در حقیقت لازم است الگویی برای فعالیت‌های پرورشی در مدارس پیدا کنیم. نقش معلم به عنوان آموزشگر در این الگو کجاست؟ یگانگی و یکپارچگی امور پرورشی امر مسلمی است. معلم یا مربی آموزشگر، پرورشگر هم هست. اینجور نیست که مسئول تربیت در مدرسه از مسئول آموزش جدا باشد.نقش پرورشی معلم را نباید نادیده بگیریم. مثلاً معلم ریاضی که در نماز جماعت شرکت می کند ممکن است تاثیر بیشتری روی بچه ها داشته باشد.
طبیعی است که باید فعالیت‌های تربیتی در مدارس وجود داشته باشد، اما چگونه؟ باید دنبال الگو باشیم. تحقیقاتی شده است اما در زمینه اجرای آن بین صاحب‌نظران تعلیم و تربیت اختلاف‌نظر است اما اینکه معاونت پرورشی حذف شود یا نشود، یک تصمیم مدیریتی است.
از طرف دیگر چه معاونت پرورشی را حذف کنیم چه نگه داریم، به معنی از بین رفتن و بی‌توجهی به فعالیت‌های پرورشی در مدارس نیست، ما به فعالیت‌های پرورشی، برنامه درسی اضافی و مکمل و فوق برنامه در مدارس نیاز داریم.
* فارس: ممنون که در این گفت‌وگو شرکت کردید.
انتهای پیام/