هنر و تمدن همواره با تاریخ ایران زمین گره خورده است. گنبد سلطانیه نیز یکی از باشکوه‌ترین بنا‌های تاریخی جهان است که در شهر زنجان واقع شده و شهرتی جهانی دارد.
گنبد سلطانیه، بزرگترین گنبد آجری در دنیا و آرامگاه مسلم ایلخان اولجایتو است. این سازه یک مسجد بسیار زیباست که در جهان از دیدگاه معماری، طراحی داخلی و فضا شناخته شده است. این گنبد در ۳۰ کیلومتری شرق زنجان واقع شده است. بنای گنبد سلطانیه یک ساختمان هشت ظلعی است که هر ظلع آن ۸۰ متر است و هشت مناره در اطراف گنبد وجود دارد. این گنبد در شهر ارگ یا قلعه قدیمی سلطانیه، پایتخت اولجایتو، حاکم ایلخان ساخته شده است. این قلعه‌ی قدییم، یک قطعه زمین به مساحت ۱۸ هکتار بود که توسط دیوار‌های بلند، که مشخصه‌ی شهر‌های قدیمی بود، احاطه شده بود. جالب است اشاره کنیم که این گنبد به عنوان یک الگو در ساخت گنبد بزرگ فلورانس، در ایتالیا مورد نظر بوده است.
معرفی گنبد سلطانیه، تاریخچه و معمای بنا
در آرامگاه باشکوه اولجایتو در سلطانیه مقیاس وسیعی از ویژگی‌های معماری درباری ایلخانی مشاهده می‌شود. ارغون این منطقه را در حدود صد و بیست کیلومتری غرب زنجان و بر سر راه تبریز، تابستان‌گاه کرد و اولجایتو هم پایتخت امپراتوری را بدانجا انتقال داد و نام سلطانیه را برای آن انتخاب کرد. سلطانیه همچون سایر شهر‌های ایران یک باروی بیرونی و یک ارگ درونی داشت. باروی بیرونی آن سی هزار گام بود؛ ارگ درونی آن را یک خندق، شانزده برج مستقل و یک پل کشویی و پهن که برای عبور پهلو به پهلو چهار است مناسب بود محافظت می‌کرد.
تاریخجه گنبد سلطانیه
از مجتمع سلطانیه، تنها بقعه‌ی اولجایتو که اکنون به گنبد سلطانیه می‌شناسیمش باقی مانده و آن هم یک هشت ظلعی سترگ با قطر تقریبی ۳۸ متر و رو به شرق است. دیوار شمالی آن بیرون نشسته و به دیوار‌های جانبی متصل شده است و اتاق‌هایی سه گوش پدید آورده که پلکان‌هایی را تا طبقات فوقانی خود جای داده‌اند. در سمت جنوب یک تالار مستطیلی ۱۵ در ۲۰ متر به فضای هشت ضلعی مرکزی وصل شده که قطر آن ۲۵ متر است و در بالای آن گنبد مرتفع ۵۰ متری با ۸ مناره در پیرامون قرار گرفته است. اندرونی تالار هشت ضلعی، هشت خروجی قوسدار همراه با ایوانچه دارد. در بالای آن‌ها، در بخش بیرونی، زنجیره‌ای از بالاخانه‌ها مشرف بر دشت اطراف است و از دیوار‌های مسطح تا گنبد آبی آن برافراشته و آسمان نوعی تغییر ناگهانی در حس بصری پدید آورده است. طاقگان پیچیده بالاخانه، طرح دقیق احجام درهم تنیده را به کمال رسانده است.
اندرونی گنبد سلطانیه
اندرونی مرتفع این بنای با شکوه از بزرگترین فضا‌های پیوسته در سده‌های میانه است با هیبت نمای بیرونی شکوهمند آن، بیننده را به تحسین و شگفتی وامی‌دارد. شکوه و برازندگی و وقار فضایی گنبد سلطانیه، از توانمندی طراحانی حکایت می‌کند که توانسته‌اند اشتیاق و سلیقه سلطان را از برای جاودانگی، با لطف و پیچیدگی، متحقق سازند.
این سازه‌ی کهن ایرانی، قدیمی‌ترین گنبد دوپوسته در ایران است. گنبد آن آبی رنگ است که میان آبی آسمان قد علم کرده است. سقف داخلی اتاق‌ها با آجر‌های رنگی و گچبری تزئین شده و در دوسوی سقف، آیات قرآنی و نام‌های خداوند با دستخطی زیبا به صورت برجسته نوشته شده که همه‌ی این‌ها نشانه‌ی تسلیم ایرانیان به آخرین دین الهی در زمان ایلخانیان بوده است.
گنبد سلطانیه
ساخت سازه‌ی گنبد، به دستور حاکم ایلخانی، اولجایتو، در سال ۱۳۰۲ آغاز شد و در سال ۱۳۱۲ به پایان رسید، یعنی به مدت ده سال ساخت این بنای با شکوه طول کشیده و اکنون آن را بزرگترین گنبد آجری جهان کرده است.
برخی مورخان گزارش کرده‌اند که سلطان محمد خدابنده، سازنده‌ی این گنبد بزرگ، آن را برای انتقال اجساد خاندان پیامبر (ص) بناکرده که منظور امام علی و امام حسین (ع) است. اما بعد از خوابی که دید این ایده را رها کرد.
اندرونی گنبد سلطانیه
گنبد سلطانیه، پس از گنبد سانتا مریا و هاجیا سوفیا، بزرگترین گنبد جهان است و سه بخش ورودی اصلی، مقبره و سردابه دارد. تزئین و ساختار این مقبره، در حقیقت نقطه عطفی در معماری آن دوران است که سبک جدیدی را در معماری دوران سلجوقی ایجاد می‌کند.
چرا گنبد سلطانیه ۸ منار دارد؟
همانطور که گفتیم این بنا یک ۸ ضلعی با ۸ ورودی است؛ و بر روی هر ورودی یک منار وجود دارد. در گذشته بر روی هر یک از این منار‌ها یک موذنه وجود داشت که اخبار و همچنین اذان را به طور همزمان در شهر پخش می‌کردند و اینگونه صوت در همه‌ی جهات پخش می‌شد. از جهت دیگر آن را به هشت در بهشت نیز توصیف کرده‌اند.
همچنین با توجه به قرینگی بنا، وجود این ۸ منار به استحکام بنا کمک می‌کرده و هنگام زلزله، با ریزش از آسیب به باقی بنا محافظت می‌کردند.
امکانات و بازدید از گنبد سلطانیه
در این بنای تاریخی تسهیلاتی جهت رفاه گردشگران فراهم شده است. از جمله سرویس بهداشتی. اما در محدوده‌ی گنبد پارکینگ وجود ندارد و لازم است خودرو را در خیابان قرار دهید.
هزینه‌ی بازدید از بنا ۳۰۰۰ تومان است و در بهار و تابستان از ساعت ۸ تا ۲۰ و در پائیز و زمستان از ۸ تا ۱۸ امکان بازدید وجود دارد. گنبد سلطانیه در شهر زنجان، شهر سلطانیه (میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی) قرار دارد.
دقت داشته باشید که بازدید از این بنا برای کم توانان و ناتوانان امکان پذیر نیست چرا که تعداد ۱۱۰ پله دارد.
