از قلعه گبری، دژ غیرقابل‌نفوذ ورامین سال‌هاست چیزی به جز مشتی خاک باقی نمانده و عدم رسیدگی به این اثر تاریخی و نگاه غلط مسؤولان مربوطه سبب شده تا نام آن نیز به مرور از یاد مردم محلی از یاد برود.
منطقه ورامین یکی از نقاط بسیار قدیمی است که آثار گوناگونی از دوره‌های قبل و بعد از اسلام در آن یافت شده است و به همین دلیل شهرستان‌های قرچک، ورامین و پیشوا که جزو منطقه ورامین شناخته می‌شوند از لحاظ آثار تاریخی و قدمت دارای اهمیت بسیاری هستند.
این آثار باستانی بسیار ارزشمند بعد از گذشت صد‌ها سال از عمرشان دست‌خوش تغییر و تحولات بسیار زیادی شده‌اند که برای حفظ و بقای آن‌ها جهت بهره‌برداری آیندگان از سابقه منطقه باید به‌درستی حفظ و نگهداری شود.
محمد امینی از کارشناسان میراث فرهنگی منطقه ورامین در این خصوص اظهار کرد: قلعه‌ای که در شهرستان ورامین وجود دارد با نام‌های ایرج، گبری و راگد از آن یاد می‌شود و دقیقاً سال ساخت آن مشخص نیست و بعضی احتمال می‌دهند این قلعه مربوط به دوره اشکانی بوده و در دوره ساسانیان تکمیل شده باشد زیرا این قلعه نمی‌تواند در یک دوره ساخته شده باشد.
وی افزود: اعلام شده است که کاربری این قلعه نظامی بوده و مستطیل شکل بوده و اضلاع آن ۱۲۲۰ متر در ۱۱۵۰ متر از داخل است و ارتفاع دیوارها در جاهایی که فرسایش نیافته است ۱۵ متر بوده و قطر دیوارها نیز در جاهایی که نسبتاً سالم است از ۲۰ متر متجاوز است و دارای چهار دروازه است که دروازه‌های شرقی و جنوبی بزرگتر بوده است که آهنی بوده و قلعه را به‌صورت دژ غیرقابل ورود تبدیل کرده بوده است.
امینی تصریح کرد: در بیرون ضلع شرقی آثاری در خصوص خندق وجود دارد که ۳۰ متر عرض و ۴ متر عمق دارد و مصالح دیوار این قلعه نیز تا ۴ متر از گل بوده و بالاتر از آن نیز از گل و خشت استفاده شده است و در داخل این قلعه نیز ۳ قنات وجود داشت که همچنان یکی از این قنات‌ها آب دارد و به شکلی ساخته شده است که از خارج چاه‌های آن کاملاً استتار شده است تا اگر قلعه محاصره شده منبع تأمین آب قلعه مشخص نباشد.
وی با بیان اینکه امروز قلعه به دلایل مختلف دچار فرسایش شده است، گفت: حفاری‌های غیرمجاز، عوامل طبیعی، استفاده از خاک این قلعه برای تقویت کننده خاک و پرورش بهتر محصولات کشاورزی از آن استفاده شده بود از عوامل تخریب این قلعه هستند.
زباله و نخاله ساختمانی سهم بزرگترین قلعه خشتی-گِلی نظامی جهان
کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه اعلام شده است که این قلعه بزرگترین قلعه خشتی-گِلی نظامی کشور و حتی جهان است، افزود: مساحت داخل قلعه ۱۴۰ هکتار است ولی قلعه بم که از این قلعه مهمتر است مساحت داخلی آن ۷ هکتار است و همچنان راز و رمزهای ناشناخته‌ای از این قلعه وجود دارد.
وی خاطرنشان کرد: قبلاً به‌صورت پراکنده نگهبانانی در اطراف قلعه گشت‌زنی می‌کردند ولی مدتی است که چنین چیزی را شاهد نیستیم درحالی‌که مردم نیز در آلوده کردن محیط اطراف قلعه حتی با زباله و نخاله ساختمانی سهیم هستند.
امینی با بیان اینکه بزرگان و پرفسور‌های متعددی از این قلعه بازدید کرده‌اند، ادامه داد: امروز آثار باستانی و میراث فرهنگی مورد بی‌تفاوتی قرار گرفته است هرچند که نفرات میراث فرهنگی و امکاناتش کم هست ولی همین نفرات نه دلسوز آثار باستانی بوده و نه خبره هستند.
وی با بیان اینکه گوشی بدهکار نیست که بخواهیم حرفی بزنیم، گفت: مطالب و انتقادات زیادی را بیان کرده‌ایم و حتی در نشریات نیز منتشر کرده‌ایم ولی گاهی اوقات برچسب‌هایی را به خود ما زندند و مانند تیری که کمانه کند، به سمت خود ما بازگشت و تأثیری در این گفته‌ها ندیدیم.
نام قلعه 3000 ساله ورامین در کتاب اوستا/ دزدی خاک از بزرگترین قلعه خشتی جهان
محمدرضا تاجیک کارشناس میراث فرهنگی نیز در خصوص قدمت قلعه ایرج اظهار کرد: در چهار فصل کاوشی که هیئت کاوش استان تهران درون قلعه انجام داده‌اند مشخص کرده است که این قلعه با توجه آزمایش‌های خاک صورت معلوم شد که این قلعه مربوط به ۱۵۰۰ سال پیش از قبل از تولد پیامبر اسلام(ص) و در کتاب اوستا نیز از آن یاد شده است.
تاجیک با بیان اینکه این قلعه لشکرگاه نظامی بوده است که در اواخر دوره ساسانی نیز بلااستفاده شده و متروکه می‌شود، گفت: تقریباً هرروز یک تور گردشگری وارد این قلعه می‌شوند که گردشگران آمریکایی، سوئدی، فرانسوی، انگلیس، آلمان، مالزی، استرالیا، دانمارک، ترکیه، کانادا از جمله کشورهایی بودند که از فضای این قلعه بازدید کرده‌اند.
این کارشناس میراث فرهنگی منطقه ورامین ادامه داد: ریختن نخاله‌های کشاورزی و ساختمانی و حتی زباله‌های خانگی باعث نازیبا شدن چهره قلعه شده که این به‌وسیله اهالی منطقه و مردم رخ داده است که پیش‌ازاین چندین دستگاه خودروی سنگین توقیف شدند ولی نظارت ادامه پیدا نکرد.
وی خاطرنشان کرد: اخیراً مشاهده شده است که لودر و کامیون‌های گوناگونی در داخل قلعه مشغول فعالیت هستند و اگر این خودروها به خاک قلعه دست نمی‌زنند پس چه اقدامی انجام می‌دهند که مسؤولین میراث فرهنگی باید در این خصوص پاسخگو باشند.
تاجیک تصریح کرد: استخرهای کشاورزی که امروز در داخل قلعه برای نگهداری آب به میزان مختلفی حتی تا ۴ متر گودبرداری کرده و استخر درست می‌کنند، شاید با این اقدامشان به لایه‌های زیرین قلعه که هنوز کاوش نشده است صدمه وارد کنند.
وی با بیان اینکه حاصل کاوش‌های چهار فصل انجام شده هنوز منتشر نشده است، افزود: پس از هر مرحله کاوش، روی منطقه کاوش پوشانده می‌شود تا در مرحله بعدی اقدامات پیشین را ادامه دهند که متأسفانه توسط افراد سودجو مورد بی‌مهری و دستبرد قرار می‌گیرند.
کارشناس میراث فرهنگی بیان داشت: در سال ۸۴ بعد از سفر رئیس‌جمهور وقت مصوب شد تا این قلعه به دلیل اهمیت تاریخی به محلی برای کاوش میراث فرهنگی تبدیل شود ولی متأسفانه تا به امروز این پایگاه افتتاح نشده است هرچند که در دانشگاه‌های اطراف شهرستان ورامین رشته میراث فرهنگی فعال است، می‌تواند محل آموزش بسیار خوبی باشد.
تخصیص اعتبار سد راه جهانی‌شدن قلعه گبری
برای پیگیری بیشتر به سراغ رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان پیشوا رفتیم تا اقدامات انجام شده در خصوص این قلعه با اهمیت باستانی را جویا شده و پیگیر مسائل مطرح شده از سوی کارشناسان شویم.
مجید ژاله‌نیا رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان پیشوا اظهار کرد: بعد از کاوش‌هایی که در دهه هشتاد در داخل قلعه ایرج صورت گرفته است به نتایجی رسیدیم که یکی از آن‌ها این بود که کشاورزی سنتی در این قلعه بلامانع است و کاشت صیفی‌جات از گذشته نیز در این محل انجام می‌شده است.
وی افزود: تخلیه نخاله که عمدتاً در ضلع جنوبی قلعه ایرج اتفاق افتاده است اقدامی است که از سال‌های ۹۱ و ۹۲ در این محل ریخته شده است و باعث آسیب رسیدن به دیواره قلعه شده و دلیل اینکه از این سال این اقدام انجام شده است برای این بود که از سال ۸۴ تا این سال پایگاه حفاظت ثابت در این محل حاضر بوده است.
رئیس میراث فرهنگی پیشوا با بیان اینکه نیروهای حفاظت میراث فرهنگی به‌صورت دوره‌ای و گردشی از تمام آثار میراث فرهنگی شهرستان مراقبت می‌کنند، تصریح کرد: از طریق فرمانداری، دهیاری و شورای روستا پیگیری‌هایی صورت گرفت و بخش عمده‌ای از نخاله‌های ساختمانی جمع‌آوری شده و به خارج از قلعه منتقل شده است.
وی افزود: متأسفانه حفاری‌های شبانه غیرمجاز در قلعه ایرج صورت گرفته است که مدیرکل محوطه‌های تاریخی کشور و معاون مدیرکل میراث فرهنگی استان تهران از قلعه داشتند نیز این موارد را مشاهده کرده‌اند و همان زمان نیز کامیون در قلعه حاضر بود زیرا کشاورزان کود حیوانی از بیرون قلعه برای تقویت خاک به داخل قلعه منتقل می‌شود.
ژاله‌نیا بیان داشت: در خصوص حفر استخر نیز باید اعلام کنیم که بعد از اعتراضات کشاورزان، این موضوع در کمیته فنی استان تهران مطرح شد و تصمیم گرفت با نظارت کارشناسان میراث فرهنگی در محدوده‌هایی که مورد نظر هست، نمونه‌برداری شود تا در صورت عدم وجود لایه‌های فرهنگی حفاری صورت گیرد.
رئیس میراث فرهنگی شهرستان پیشوا ادامه داد: نمی‌توانیم اعلام کنیم برای این اثر باید چند نیروی ثابت حفاظت داشته باشیم و باید اعلام کنیم که آثار دیگری نیز در سطح شهرستان پیشوا داریم که هر کدام ارزش و اهمیت خود را دارد.
وی با بیان اینکه تصاویر موجود در خصوص حضور لودر در داخل قلعه ثابت کننده برداشت دیواره قلعه نیست، خاطرنشان کرد: باید شن و ماسه و کود وارد قلعه شوند و با خاک زمین‌های کشاورزی مخلوط شوند تا بحث کشاورزی انجام شود.
ژاله‌نیا با بیان اینکه شواهدی مبنی بر خاک‌برداری از دیواره قلعه وجود ندارد، گفت: هیچ مورد جدیدی مبنی بر خاک‌برداری از دیواره و آثار وجود ندارد و آخرین مرحله آن مربوط به قبل از آن است که میراث فرهنگی در شهرستان پیشوا مستقر شده و در دیواره ضلع جنوبی است.
وی تصریح کرد: رهاسازی نخاله‌های کشاورزی به‌خصوص پلاستیک صحت ندارد زیرا این پلاستیک‌ها به ضایعاتی‌ها فروخته می‌شود و در خصوص کول‌های شکسته نیز باید اعلام کنیم ضرورتی برای جمع‌آوری این کول‌ها وجود ندارد.
رئیس میراث فرهنگی شهرستان پیشوا افزود: برای ثبت جهانی شدن باید هزینه مشاوری در نظر گرفته شود تا این اقدام آغاز شود ولی تا به امروز مطالعات اولیه انجام نشده و سازمان میراث فرهنگی کشور باید این هزینه را تأمین کند.
ژاله‌نیا یادآور شد: از سال ۸۶ تا به امروز این اثر به‌عنوان اثر برتر به استان تهران معرفی شده تا جزو آثار ثبت جهانی معرفی شود ولی تا به امروز مشاوری برای پیگیری‌های بعدی آن معرفی نشده تا اقدامات لازم صورت گیرد.