مجله همشهری دانستنیها - عرفان کسرایی: ارسال پیام برای بیگانگان فضایی موضوع دیروز و امروز نیست. انسان از حدود 70 سال پیش به شیوه ای غیرعمدی در حال ارسال سیگنال های رادیویی و تلویزیونی به فضای بیکران بوده است.
امروز، کره ای به شعاع بیش از 70 سال نوری، زمین را احاطه کرده که سرشار از سیگنال های رادیویی و تصاویر تلویزیونی است و همچنان با سرعت نور در حال رشد است. حدود 30 سال بعد، این کره هر جامعه احتمالی از موجودات هوشمند فرازمینی (ETI) را که در فاصله 100 سال نوری از زمین باشند پوشش می دهد. بیگانگان در صورتی که جایی در فضای دوردست وجود داشته باشند، می توانند به آثار گفتاری، تصویری و صوتی ما دسترسی داشته باشند و زندگی روزمره ما را بررسی کنند.
امواج الکترومغناطیسی نشت شده به فضا تنها بخشی از پیام های ارسالی زمین را تشکیل می دهند. چهار اثر ساخته خودمان که سال ها پیش به فضا پرتاب شده اند، اکنون منظومه شمسی را ترک کرده اند. اگر یک موجود هوشمند فرازمینی به صورت اتفاقی یکی از دو فضاپیمای پایونیر 10 یا 11 را در نقطه ای دور از فضا و زمان پیدا کند، لوحی خواهد یافت که طرح پیکر ما انسان ها روی آن حک شده و موقعیت ما را از روی نموداری تصویری نشان می دهد.
در هر دو فضاپیمای وویجر 1 و 2 دیسکی قرار داده اند که روی آن درود و تهنیت به 60 زبان زنده زمین، 90 دقیقه موسیقی و همچنین تصاویری از زمین ضبط شده است. پشت این دیسک هم پیامی به زبان ریاضیات حک شده که موقعیت خورشید و زمین و تمایل ساکنان روی آن را به برقراری ارتباط نشان می دهد.
«رابرت تی دیکسون» در فصلی از کتاب «نجوم دینامیکی» به نام «حیات فرازمینی» می نویسد: «چون نزدیک ترین موجود هوشمند فضایی به احتمال زیاد در فاصله هزار سال نوری از ما قرار دارد، ارتباط دو طرفه عملا از موضوع خارج می شود؛ مثلا اگر پیامی را از طریق امواج رادیویی که با سرعت نور سیر می کنند برای ETI ها بفرستیم، هزار سال طول می کشد تا پاسخ آن را دریافت کنیم و در این صورت، این کار شبیه به یک گفت و شنود و مکالمه نخواهد بود.»
تنها زبان مشترکبدیهی است که نمی توانیم برای برقراری ارتباط با موجودات هوشمند فرازمینی، زبان انگلیسی، فرانسوی یا روسی را به کار بگیریم. دیکسون معتقد است که تنها یک زبان، آن هم به شکل تقریبی بین مردم زمین عمومیت دارد و بنابراین ممکن است میان ETI ها هم از عمومیت فراگیری برخوردار باشد. این زبان، زبان ریاضی است. به معنی واقعی کلمه ریاضیات یک زبان است؛ زبانی که به کمک آن با کامپیوترها ارتباط برقرار می کنیم، اطلاعات به کمک آن ذخیره می شوند و پس از دستکاری و پردازش ماهرانه بار دیگر به وسیله کامپیوترها بازگردانده می شود. با فهم این مطلب که کامپیوترها موجوداتی غیر هوشمندند، آسان تر می توان یک زبان مشترک با ETI ها ایجاد کرد؛ زیرا هم آنها و هم خود ما انگیزه ای برای انجام دادن این کار داریم.
دیکسون در این دیدگاه که تنها راه ارتباطی ما با بیگانگان فضایی، زبان ریاضیات است، تنها نیست. «داگلاس واکوچ» (Douglas Vakoch) مدیر پروژه «ارتباط پیامی با فضا» (METI) هم نظر مشابهی دارد. به عقیده او اگر موجودات هوشمند فرازمینی دنباله های عددی ما را که در قالب سیگنال های رادیویی ارسال می شوند، دریافت کنند، دست کم می توان فهمید که آنها منجمان رادیویی خوبی هستند. بیگانگان فضایی برای دریافت سیگنال های ما دست کم به یک رادیوتلسکوپ نیاز دارند. آنها برای ساخت رادیوتلسکوپ دست کم باید با مبانی ریاضیات آشنا باشند و مثلا بایستی بدانند که حاصل جمع 1+1 برابر با 2 خواهد بود. به بیان دیگر، کسی که مبانی ریاضیات را نداند، نمی تواند سیگنال های رادیویی ما را هم دریافت کند.
تفاوت عمده پروژه «SETI» (سرنام عبارت «جستجو برای هوش فرازمینی») و «METI» دقیقا بر سر همین است. پروژه «ارتباط پیامی با فضا» تنها به صورت منفعلانه در جستجوی حیات فرازمینی نیست، بلکه مدام در حال ارسال پیام به فضای بیکران است، پیام هایی با سرعت نور و البته با محتوای روابط ریاضی. به باور بسیاری از دانشمندان، ما با ارسال پیام های ریاضی به بیگانگان فضایی که برخی از آنها احتمالا از خود ما هوشمندترند، دست کم می توانیم اعلام کنیم که به درک پایه ای از جهان دست پیدا کرده ایم.
تساوی 4=2+2 در سراسر کیهان صادق است و حاصل تقسیم محیط بر قطر هر دایره، همواره عدد پی خواهد بود، مهم نیست که تمدن های بیگانه چه نام ها و نمادهایی را برای این مفاهیم انتخاب کرده باشند. نتیجه این مفاهیم بنیادی ریاضیات صرف نظر از نمادهایی ه برای نمایش آنها به کار می بریم، یکسان است. برای مثال می توان با نقطه یا نمادها یا علائمی دیگر، مفهوم جمع پذیری 4=2+2 را به شکل ** ** **** به بیگانگان فضایی فهماند. حتی معادله معروف فیثاغورث (a2+b2=c2) را می توان بدون نوشتن عبارات جبری با نمادهای ریاضی هم توضیح داد. با رسم شکل مثلث های قائم الزاویه مختلف می توان نشان داد که مقصودمان از رابطه فیثاغورث چیست.
بیگانگان فضایی اگر در مقایسه با ما تمدن پیشرفته تری باشند، درخواهند یافت که ما به فهمی از ساختار ریاضی جهان دست یافته ایم و به همین منوال می توان به تدریج گفتگو با موجودات فضایی هوشمند را ممکن کرد.
رویایی به قدمت تاریخاین ایده که ما برای ایجاد ارتباط با بیگانگان فضایی پیش قدم شویم، رویای واضحی که دال بر وجود موجودات هوشمند فرازمینی باشد، دریافت نشده است. ایده یافتن یک زبان جهانی مشترک هم چیز جدیدی نیست و دست کم 200 سال قدمت دارد. ریاضیدان مشهور آلمانی، «کارل فریدریش گاوس » بر این باور بود اگر موجودی به اندازه کافی هوشمند باشد که بتواند به روشی منطقی بیندیشد بایستی قادر باشد روابط ریاضی را درک کند. به بیان دیگر، روابط ریاضی ورای زبان است.
البته فرازمینی های هوشمند، پیام های ریاضی ما را به شرطی خواهند فهمید که ما این پیام ها را به روشی منطقی و درست مخابره کرده باشیم. گاوس، فرم هندسی رابطه فیثاغورث را پیشنهاد می کرد. البته امروزه می دانیم که عبارت «ساکنان ماه» که گاوس می گفت بی معناست و هیچ تمدن یا موجود زنده ای در ماه وجود ندارد که بخواهد شکل یک مثلث بزرگ و رابطه فیثاغورث را روی مزارع زمین ببیند و به وجود ما روی زمین پی ببرد. بشر قرار نیست علائمی ریاضی با پیام های خود را برای ساکنان ماه یا مریخ بفرستد. امروز می دانیم که در محله ای متروکه و بدون همسایه در فضا زندگی می کنیم و اگر حیات هوشمند فرازمینی وجود داشته باشد، لااقل این نزدیکی ها و در منظومه شمسی خبری از آن نیست.
آخرین پیام ارسالیهمین اواخر، در مهر ماه گذشته، پژوهشگران METI پیامی به ستاره «لویتن» (Luyten) ارسال کردند، کوتوله سرخی با نام علمی GJ273 که حدود 12 سال نوری با زمین فاصله دارد و جزء نزدیک ترین همسایگان کیهانی منظومه شمسی است. این پیام که به گفته داگلاس واکوچ، صرفا یک طرح اولیه است و باید هزاران یا میلیون ها بار دیگر تکرار شود، از طریق آنتنی رادیویی در نروژ فرستاده شد و بیش از 12 سال در راه خواهد بود تا به مقصد برسد.
اگر موجودات هوشمند فرازمینی در منظومه این کوتوله سرخ وجود داشته باشند، ممکن است به تماس ما پاسخ بدهند؛ پاسخی که بیش از 12 سال در راه خواهد بود تا به زمین برسد و پس از دریافت آن هم به احتمال زیاد، محتوای آن باید رمزگشایی شود. به گفته محققان METI سال 2042 باید گوش به زنگ باشیم و ببینیم آیا اساسا پاسخی به زمین باز می گردد یا نه.
آخرین پیام METI اگرچه آن گونه که گاوس پیشنهاد کرده بود تصویر یا رابطه فیثاغورث نیست اما باز هم ماهیت ریاضیاتی دارد. تمدن های احتمالی در اطراف ستاره لویتی، در این پیام هم جمع و ضرب اعداد 1 تا 5 را خواهند یافت، هم توضیحاتی درباره امواج الکترومغناطیسی و هم قطعات موسیقی که به صورت کدهای باینری صفر و یک کد گذاری شده اند.
ارتباط یا عدم ارتباط؛ مسئله این است!ارسال داده های کلیدی مانند موقعیت زمین در کهکشان برای فرازمینی ها نگرانی عده ای از دانشمندان را برانگیخته است. آنها می گویند شاید پیامی که ارسال می کنیم، نجوایی باشد که شیر خفته را بیدار کند و از کجا معلوم که یک تمدن فرازمینی ویرانگر، برای غارت و نابودی حیات روی زمین سر وقت مان نیاید؟
اخترشناسی به نام «مارتین رایل» نگرانی خود را به اتحادیه بین المللی نجوم (IAU) کشانده است و خواستار آن شده که ارسال پیام های اینچنینی متوقف شوند. «استیون هاوکینگ» فیزیکدان مشهور انگلیسی هم با یادآوری این خطر در مقام تشبیه می گوید کشف آمریکا به دست کریستف کلمب برای ساکنان آن سرزمین، تجربه خوبی نبود و چه بسا فرازمینی ها همان بلایی را سر ما بیاورند که سفیدپوستان بر سر سرخ پوستان آوردند.
با وجود این، برخی دیگر از اخترشناسان چنین نگرانی هایی را موجه نمی دانند و معتقدند فاصله اغلب اهداف ارسال پیام مانند M13 تا زمین به قدری زیاد است که به فرض وجود تمدن های فوق پیشرفته و در عین حال وحشی و نابودگر و بی رحم، خطری در آینده قابل پیش بینی، زمین را تهدید نخواهد کرد.