گروه محیط زیست خبرگزاری فارس، سمیرا خباز: ستاد احیای دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۲ با مصوبه هیات دولت و ریاست معاونت رئیس جمهور و با همراهی دانشگاه صنعتی شریف با عنوان دفتر برنامه ریزی و تلفیق آغاز به کار کرد.
احیای دریاچه ارومیه بزرگترین و پر هزینه‌ترین اقدام زیستی محیطی کشور محسوب می‌شود و بدین جهت از حساسیت‌های بسیاری برخوردار بوده و همواره مورد نقد و بررسی کارشناسان و صاحبنظران قرار گرفته است.
گذشت بیش از ۵ سال از آغاز فعالیت ستاد احیای دریاچه ارومیه و اعلام روز ۱۵ اسفندماه به نوان روز ملی دریاچه ارومیه بهانه‌ای شد تا با مسعود تجریشی مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه که پس از تکیه زدن عیسی کلانتری (دبیر ستاد احیای دریاچه ارومیه) بر مسند ریاست سازمان‌محیط زیست، به طور همزمان مسئولیت معاونت محیط انسانی سازمان‌محیط زیست را هم بر عهده گرفته است، گپ و گفتی داشته باشیم.
در این گفت‌و‌گو تجریشی به برخی از حواشی موجود درباره عملکرد ستاد پاسخ داد که شرح آن را در ادامه خواهید خواند.
*در خصوص خطر بروز طوفان‌های گرد و خاک نمکی مطالعه جدی انجام شده است؟دراین‌باره تا به حال صحبتی نشده در حالیکه بسیاری از کارشناسان مبنای احیای دریاچه ارومیه را بر تهدید موجود از بروز گردو خاک می‌گذارند.
در ابتدای شروع کار ستاد احیا، مشکل گرد و خاک مهمترین مساله دریاچه ارومیه قلمداد می‌شد، نگرانی ما از آنجا بود که وقتی وضعیت دریاچه آرال و یا آونزلیک را پس از خشکی مطالعه می‌کردیم، می‌دیدم مهمترین مخاطرات زیست محیطی دریاچه‌های خشک شده خسارت‌های بهداشتی ناشی از آن است مثل بیماری‌های ریوی، مشکلات چشمی و حتی بچه‌های ناقص الخلقه‌ای که در اطراف این مناطق به دنیا آمده بودند. به همین دلیل در همان ابتدای شروع فعالیت ستاد احیا دو کار انجام شد، نخست تصویب یک مصوبه به منظور بررسی آثار خشک‌شدن دریاچه و تامین منابع مالی اضطراری برای کنترل گردو خاک.
بر همین اساس در حوزه عملیاتی هم در حال حاضر از ۵۹ هزار هکتار کانون گرد و خاک و ۲۶ هزار هکتار کانون‌های فوق بحرانی را مدیریت کرده‌ایم و حدود یک میلیون ۶۰ هزار هکتار از مناطق در معرض تهدید قرق شده‌اند، ( به این مفهوم که نگذاشته‌ایم پوشش گیاهی شکل گرفته خوراک دام شود تا بستر خاک، زمینه ایجاد گرد و خاک شود) این کار طی دو سال صورت گرفته‌است.
نهال‌کاری در منطقه «جبل» در محدوده جاده ارومیه ـ سلماس از جمله این دستاوردها بود. ۷۵ درصد از کانون‌های مستعد گرد و خاک در این منطقه با کمک موانع فیزیکی و نهال‌کاری و بوته‌کاری تثبیت شده است. مجریان این طرح گفته‌اند تا دو سال آینده تمام کانون‌های بحرانی را مدیریت خواهیم کرد.
مدیریت این کار با همکاری سازمان جنگل‌ها با کمک ۳ مشاور کانون‌های گردو خاک داخلی و اطراف دریاچه را شناسایی کرده‌است و ما نیز در داخل دریاچه و اطراف آن با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای که یک مرکز تحقیقاتی در اختیار ما گذاشت کانون‌ها را شناسایی کردیم. در حال حاضر ۶۰درصد کانون‌ها مدیریت شده است. بنابراین مهمترین چالش ما در خشکی دریاچه ارومیه حل شد.
افزون بر این دانشگاه علوم پزشکی تبریز به ستاد احیا قول داده است تا پایان سال اطلاعاتی راجع به تحقیق و شناسایی روستاهایی که در معرض ورود گرو خاک بوده‌اند را ارائه دهد، این دانشگاه داده‌هایی را از خانه‌های بهداشت جمع آوری کرده و حدود ۱۴۰۰ نفر از افراد را با کمک آزمایش‌های مختلف، چیزی حدود ۱۴ تست مورد ارزیابی قرار داده شدند تا عوارض بروز گرد وخاک در این منطقه را شناسایی کند که نتایج آن به زودی اعلام می‌شود.
علاوه بر این مطالعه‌ای نیز با کمک دانشکده زنجان در حال انجام است با همراهی این دانشگاه از یک دستگاه استفاده می‌کنیم که از شمال آفریقا تا چین هیچ کشوری نداشته است.این دستگاه یک لیزر رادار است، که یکی از آن در زنجان که در شیراز مستقر است. این دستگاه به این سوال جواب می‌دهد که گرد و خاکی که در ارومیه وجود دارد، چقدر منشاءاش از عراق است و چقدر از حاشیه دریاچه و چه مقدارش از داخل نشات می‌گیرد حتی با کمکاین دستگاه بررسی می‌کنیم این گرد و خاک چقدر ارتفاع دارد و اینکه این گرد و خاک چقدر می‌تواند سرعت داشته باشد.
بنابراین مطالعات گسترده‌ای بر روی گرد و خاک حوزه دریاچه ارومیه انجام شده است و ما می‌دانیم تا دو سال آینده با چه برنامه‌های عملیاتی در این زمینه اقددام خواهیم کرد.
حتی قرار دادی با دانشگاه دامپزشکی دانشگاه ارومیه برای بررسی آثار گردو خاک بر روی دام انجام داده‌ایم. آثار آن بر منابع طبیعی و آثار آن برروی خاک هم برآورد شده و در نهایت قرار است یک مشاور نتایج همه این مطالعات را تجمیع کند و در اختیار مردم و دولت قرار دهد. نتایج این تحقیقات بر روی سایت ستاد احیاء قرار خواهد گرفت تا مردم بدانند اگر احیای دریاچه رخ ندهد، چه خساراتی به کشور وارد می‌شود.
*یکی از انتقاداتی که از سوی کارشناسان و دغدغه مند درخصوص وضعیت دریاچه ارومیه مطرح می‌شود، قرار نگرفتن آمار و گزارش عملکرد و هزینه‌ها در سایت ستاد احیاء است، به روز نبودن سایت ستاد احیای دریاچه ارومیه به چه دلیل است؟چرا اطلاعات بارگذاری نمی‌شود؟
www.ulirp.ir به عنوان سایت ستاد احیای دریاچه ارومیه شناخته می‌شود و به نظر می‌رسد بارگذاری اطلاعات در این دامنه مسئله ساده‌ای باشد، ما با دانشگاه شریف قرارداد بستیم که گزارش‌های نهایی موجود که امکان بارگذاری دارند و نهایی شده در این دامنه بارگذاری کند و از پانصد گزارش نهایی شده، صد گزارش برگزیده در سایت قرار داده شود اما این سایت دچار مشکلات فنی است که به زودی حل می‌شود، البته در کنار این سایت، مابقی گزارش‌ها در کتابخانه دانشگاه بارگذاری می‌شود.
برخی لایه‌های اطلاعاتی عملکرد ستاد احیا نیز در سایت دولت بارگذاری شده است، بنابراین سیاست ما بر شفاف بودن است به صورتی که اگر کسی بخواهد اطلاعات بگیرد از سایت دانشگاه بتواند استفاده کند و برای اطلاعات کارشناسان ها هم دامنه دیگری فعال است
حتی قراردادهای امضا شده هم در سایت سازمان برنامه بودجه موجود است و مشخص است از هر دستگاهی ما چقدر دریافت اعتبار داشتیم. اگر اطلاعات موجودی که در سایت های مختلف بارگذاری شده نیاز کارشناس و محققی را فراهم نکند، فرد علاقه مند می تواند به شکل مکتوب درباره فعالیت‌های ستاد احیا اطلاعات بخواهد، چرا که هیچ کدام از داده‌های تولیدی این ستاد برای شخص خاصی نیست و این پروژه یک پروژه دولتی محسوب می‌شود.
*آیا ستاد احیای دریاچه ارومیه ردیف بودجه خاصی در اختیار دارد؟
تامین اعتبار ستاد احیا هم ماجراهایی دارد، چون ستاد احیاء دستگاه دولتی محسوب نمی‌شود، ما نمی توانیم یک ردیف بودجه خاص در اختیار داشته باشیم. وقتی برآوردهای اولیه برای فعالیت کار ستاد احیا انجام شد، به ما گفتند ما بودجه ستاد احیاء را تامین کنیم، پرسیدیم چه طور این بودجه را تامین می‌کنید؟ گفتند چه کار دارید ما بودجه این بودجه را تامین می‌کنیم. گفتیم ما کاری به نحوه تامین آن نداریم فقط اگر می‌خواهید بودجه بدهید، طوری باشد که ما دنبال پول ندویم!
در نخستین جلسه‌ای که با هیئت دولت داشتیم، شخص رئیس جمهور از وزرای جهاد و نیرو پرسید آیا توانایی برآورد تعهداتی ارائه شده از سوی ستاد احیا را دارید؟ پاسخ آنها مثبت بود.و بر همین اساس ما گفتیم ۵ میلیارد تومان اعتبار می‌خواهیم.
رئیس جمهور از آقای نوبخت (رییس سازمان برنامه و بودجه) پرسید آیا قادر به پرداخت این اعتبار هستید؟ ایشان پاسخ مثبت داد. البته تامین منابع مالی دولتی از طریق ردیف‌های جدید در برنامه ششم ممکن نبود، هرچند در قانون آمده ۲۰ درصد از تالاب‌های کشور نیاز به احیا دارند و برآورده شدن این خواسته قانونی نیازمند برنامه‌ریزی و تامین بودجه مستقل است.
مشکل ستاد احیاء از تعریف بودجه در ردیف برنامه‌های دولتی این بود که این بودجه‌ها در جاهای دیگری خرج می‌شد اما دولت قول داد این مشکل را در جریان موافقت‌نامه‌ها حل و فصل کند.
چیزی حدود ۵۰۰ میلیون دلار برآورد اولیه ما برای اجرای برنامه‌های ستاد احیا بود، این بودجه در سالهای اول بیشتر مورد نیاز بود، اما در نهایت بر سر ۱۸۰۰ هزار میلیارد به توافق رسیدیم، این اعتبار ۱۸۰۰ هزار میلیاردی هم در سال اول به ۳۰۰ هزار میلیارد کاسته شد. بودجه ۳۰۰ هزار میلیاردی قرار بود از ماده ۱۰ و ۱۲ (تنظیم مقررات دولت مرتبط با سازمان مدیریت بحران) تامین شود. اما برخلاف وعده هایی که برای تقویت ردیف‌های بودجه دستگاه اجرایی همکار داده شد، باز هم این اتفاق نیفتاد.
همانطور که پیش بینی کرده بودیم اعتبارات برای دستگاه اجرایی در نظر گرفته می‌شد و در آخر سال چیزی برای ستاد باقی نمی ماند، تا اینکه در سال سوم فعالیت ستاد احیا، دولت گفت در وضعیت مناسبی قرار ندارد و روی عددی کمتر از هزار میلیارد تومان به توافق رسیدیم که البته باعث کند شدن روند اقدامات ما شد. با ارائه نتایج مطالعات ستاد احیاء به سازمان برنامه بودجه، قرار شد اعتبار مورد نظر از صندوق توسعه تامین شود و خداروشکر این تامین اعتبار رخ داد.
سرانجام بودجه مورد نظرمان در سال ۹۶ و ۹۷ تامین شد و حتی برای سال ۹۸ هم ۶۰۰ میلیارد تومان پول به ستاد احیا دادند، یعنی اعتبارات سال آینده هم بلوکه شده است. البته لازم به یادآوری است که ۵۰ میلیارد تومان از این اعتبار نقد و مابقی اوراق بود. بدین ترتیب دولت، برای رسیدن به تعهد خودش در حد توان عمل کرده است.
ولی اتفاق ناخوشایندی که رخ داد، این بود که در سال ۹۷ ناگهان قیمت پروژه ها حتی تا ۷ برابر افزایش یافت و پنجاه درصد منابع مالی ما در برخی پروژه ها مثل طرح های تصفیه فاضلاب، سدها و تونل انتقال آب، هزینه شد.
اگر با این فرض پیش برویم که هزینه‌های سال آینده افزایش آنچنانی نداشته باشد، یک میلیارد متر مکعب آب تا سال ۱۴۰۱ وارد دریاچه ارومیه می شود که این رقم نجومی است.
در حال حاضر آبی که وارد دریاچه ارومیه می‌شود، حدود ۳۰۰ میلیون متر مکعب است و یک میلیون و چهارصد هزار متر مکعب هم به صورت طبیعی وارد می شود و با جمع این رقم ظرف سه سال آینده می توانیم تراز دریاچه را یک متر بالاتر بیاوریم.
اکنون چالش ما این است که با توجه به افزایش قیمت ها پروژه هایی که از سالهای قبل شروع شده مدیریت کنیم تا سال آبی ۱۳۹۹ چیزی حدود ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب از طریق تونل انتقال آب و سد سیلوه وارد دریاچه شود. در مدت کمتر از یک سال هم حدود ۱۴۰ میلیون مترمکعب آب، حاصل از پساب ها وارد دریاچه خواهد شد.
در واقع تا به امروز پنجاه درصد اعتبارات ما برای پروژه هایی خرج شده که یک قطره آب را هم وارد دریاچه نکرده‌اند.
یک میلیارد متر مکعب از محل صرفه جویی در بخش کشاورزی و ایجاد ساختاره‌های کنترلی در آن صرفه جویی مصرف داشته ایم و باید این را هم اضافه کنم که لایروبی رودخانه‌های اطراف دریاچه ارومیه امسال جواب داده و باعث شده آب حاصل از بارش‌ها وارد دریاچه شود.
* ۱۰۰ نماینده مجلس برای تامین منابع احیای دریاچه ارومیه از محل صندوق توسعه تقاضای برداشت داشته‌اند، این مبلغ علاوه بر مبالغی است که تاکنون به آنها اشاره کردید. آنها به مقام معظم رهبری نامه نوشتند، داستان آن نامه چه بود؟ شما در ستاد احیا نمایندگان را برای تزریق بودجه بیشتر هدایت کردید؟
هدایت نکردیم، اما با ما مشورت کردند. طراحان این نامه اطلاعاتشان را از ما گرفتند، از ما پرسیدند وضعیت ستاد احیا چگونه است و چه برنامه‌هایی دارید، گفتیم می‌خواهیم از طریق نوسازی باغات فلان مقدار صرفه جویی کنیم گفتیم چقدر پتانسیل داریم.
برای مثال به ۱۳۷۰ هکتار باغی اشاره کردیم که عمرشان از دست رفته را شناسایی کرده بودیم و به آنها معرفی کردیم و گفتیم برنامه داریم و برنامه اقتصادی باغات یک تا ده هکتاری را آوردیم و به نمایندگان تاکید کردیم که براساس برآوردهای جهاد کشاورزی برای رسیده به این هدف تأمین نیازمند ۴۰۰ میلیارد اعتبار هستیم.
وقتی میزان اثربخشی این طرح ها برای نمایندگان مسجل شد به کمک آنها و دولت خواستم از مقام معظم رهبری اجازه گرفته شود که از صندوق توسعه ۲۰۰ میلیارد تومان پول بگیریم.
*این عدد تقریبا برابر اعتباری نبود که پیش از ان برای ستاد درخواست کرده بودید؟
بله، حدوداٌ همان مقدار بود. چون تنها تا پایان آذر امسال می توانستیم از صندوق توسعه برداشت داشته باشیم، دولت خواست برای تکمیل پروژه‌های کشاورزی اجازه داشته باشد که زمان برداشت از صندوق توسعه افزایش دهد تا بتواند مقدار بیشتری از صندوق برداشت کند.
* اگر این منابع تامین شود تا سال آینده کار تونل تمام می شود؟
در حال حاضر در پروژهای در حال تکمیل‌مان مساله تونل انتقال آب کانی سیب مطرح است. متاسفانه به دلیل عدم همراهی شهرداری مدت ۶ سالهای که برای پایان پروژه در نظر گرفته بودیم ۶ ماه به تعویق افتاده در این نامه با توجه به زمانی که گذشت زمان اجرای پروژه درخواست کردیم از این صندوق برداشت شود که هم از لحاظ زمانی جلو بیفتیم و هم از لحاظ مالی هم می شویم.
وزارت نیرو هم چون پروژه‌های بسیاری دارد و اگر این پروژه اعتبارات خاص نداشت به آن توجهی نمی‌کرد.
علاوه بر تکمیل چنین پروژهای ما نیازمند سیستم‌های نوین آبیاری هستیم، یکی از پیشنهادات ما استفاده از روش آبیاری تحت فشار و سیستم‌های نوین است، در شرایطی که شبکه میاندوآب بسیار قدیمی است و جزء قدیمی‌ترین و عقب مانده‌ترین شبکه‌های آبرسانی کشور است، می‌خواستیم این پول را برای نوسازی آبیاری دیده شودتا کشاورزی منطقه را متحول کنیم، نظر ما این بود برای نوسازی کشاورزی در آذربایجان غربی هزینه شود، هرجایی با مقتضای خودش.
*یک شبهه‌ای که در خصوص وضعیت تونل در حال احداث وجود دارد، این است که مسیر انتقال آب از طریق تونل کانی سیب باز است، برای برداشت های غیر مجاز در مسیر این تونل چه فکری کرده اید؟
فکر ما در ابتدای مرحله طراحی پروژه این بود که این تونل تا لب دریاچه پوشیده باشد اما برای اجرای این پروژه،۴۵۰ میلیارد بودجه احتیاج داشتیم، پس تصمیم گرفتیم به شکل زهکش عمل کنیم که هزینه ها کمتر شود. در بعضی نقاط هم که امکان بهره برداری وجود داشت، آب وارد لوله سیمانی می‌شود، به این ترتیب هزینه ۳۰۰ میلیاردی برآورد شده به یک پنجم کاهش یافت.
با مسیری که انتخاب کردیم، آب به سمت کانال‌های زهکش می‌رود بر روی رودخانه هم سایت‌سازی می‌کنیم تا برداشت صورت نگیرد. در واقع ایجاد مسیر لوله، کانال، رودخانه و دریاچه برای این است که تونل زودتر افتتاح شود.
*پیش‌بینی می‌کنید این پروژه چه زمانی به بهره‌برداری برسد؟
به دلیل تجریبات بسیاری که در پروژه‌های سد سازی داشته‌ایم پروژه سدسازی‌‌مان به سرعت پیش می‌رود اما در ساخت تونل با مسائل و حاشیه هایی روبرو بودیم و این مسائل باعث شد، که تونل سازی کندتر پیش رود. بنابراین نمی‌توانم به صورت دقیق زمان افتتاح پروژه را بگویم.
*شایعاتی مثل انتقال آب از رودخانه ارس، دریای خزر و یا دریاچه وان ترکیه جنجال‌های بسیاری ایجاد کرد؛ آیا ستاد به فکر انتقال آب است؟
برداشت آب از ارس برای مصارف شرب است و ربطی به ستاد احیا ندارد. بررسی‌های ما در همان چهار ماهه نخست تشکیل ستاد، درباره انتقال آب ارس پایان یافت، در آن زمان کارگروه برآورد کرد هر متر مکعب آب ۴۵۰۰ تومان هزینه دارد، که این رقم به صرفه نبود، با این سطح هزینه‌ها می‌توانستیم برای تغییر روش‌های کشاورزی سرمایه گذاری کنیم، بنابراین انتقال آب از ارس از همان ابتدای مطرحش شدنش رد شد.
اما درباره ماجرای انتقال آب از خزر باید بگویم، انتقال آب از دریاچه خزر و وان از همان اول رد نشدند، اما مطالعات ما در زمینه انتقال آب خزر نشان داد که این انتقال نتیجه مثبتی ندارد، چراکه انتقال آب خزر موجب می‌شد نمک‌های سولفاتی خزر در کف دریاچه رسوب کند و کف دریاچه بالا بیاید و این مساله از لحاظ فنی برای ما مشکل ایجاد می‌کرد.
ما در مرحله تحقیقات زیست محیط باقی ما‌ندیم و حتی به مسئله اقتصادی هم توجه نکردیم، وقتی رئیس جمهور اصرار کرد درباره این پروژه انتقال آب مطالعاتی انجام دهیم، از یک شرکت داخلی و یک شرکت خارجی کمک گرفتیم، گفتند این کار سخت است از یک مشاور دیگر دعوت شد. در نهایت گروه مشاور اعلام کرد: چون دریای خزر یک دریاچه بین المللی است و دریاچه ارومیه هم تالاب بین‌المللی محسوب می شود، تصمیم گیری درباره این انتقال آب سخت است.
یک دانشگاه انگلیسی هم به جمع گروه‌های مطالعاتی اضافه شد، در نتیجه مشخص شد که اگر آب از دریای خزر به دریاچه ارومیه انتقالی صورت گیرد، ۵۰ سال دیگر دریاچه از بین می رود، چون کف دریاچه بالا می‌آید و صاف می‌شود. اما اگر دریاچه را همین طور به حال خود رها کنیم، ۵۰۰ سال دیگر از بین می‌رود. بنابراین پرونده انتقال آب از خزر برای نسل‌های آینده بسته شد.چون به لحاظ زیست محیطی این اقدام ۱۰ برابر زودتر دریاچه را خشک می کرد.
در همان دوران وقتی در حال انجام تحقیقات در این زمینه بودیم به ما گفتند ستاد زیر بار مافیا رفته است چون در‌حال مطالعه طرح انتقال آب است، اما ما کار علمی انجام دادیم.
اما درباره انتقال آب از دریاچه وان ترکیه باید بگویم، این پیشنهاد از سوی ترکیه‌ها مطرح شد. آنها با کمک واسطی قدم پیش گذاشتند.
* انگیزه آنها چه بود؟
از آنجایی که دریاچه وان به طور میانگین عمق ۴۶۰ متری دارد و در عمیق‌ترین نقطه‌‌اش به ۶۰۰ متر هم می‌رسد، در طی هزارن سال گذشته آب این دریاچه بالا آمده و چون ارتفاع آب زیاد شده آب دیگر به صورت طبیعی آب درایچه میکس نمی شود در حالیکه باید سالانه یک تا دو بار میکس می‌شد، این اتفاق باعث شده زندگی ماهیان کف دریاچه به خطر بیفتد، پس شاید ترک‌ها با این انگیزه که دریاچه خود را حفظ کنند، جلو آمدند.
علاوه بر این ترک‌ها شاید حساب کتاب کردند که می‌توانند و بین خودشان به این نتیجه رسیدند که از این انتقال پول دریافت کنند و ایران را هم از این طریق به خودشان وابسته خواهند کرد.
هر تصوری که آنها داشته باشند ما باید این مساله را در نظر بگیریم که ممکن است در تله خشکسالی گرفتار شویم، همانطور که برخی مدلسازی از کاهش ۲۵ درصدی بارش‌ها تا سال ۲۰۲۵ گزارش می‌دهند بنابراین ما نمی توانیم تصمیم بگیریم که مطالعاتی بر روی انتقال آب از وان صورت نگیرد و این مطالعات هم همانند مطالعاتی که نام بردم طبقه بندی دارد و در ابتدا مطالعات زیست محیطی انجام می‌شود.
برای انجام این مطالعات در پنلی سعی کردیم دانشگاه‌های منطقه‌ای شرکت کنند و در آن آب و ترکیب آب دو دریاچه را با هم ترکیب کرده و موردمطالعه قرار دادیم، حتی یک دانشگاه سوئیسی را هم درگیر این مطالعات کردیم و آنها هم گفتند پاسخ دادن به این سوالات کار راحتی نیست.
اکنون این مساله در دستور کار قرار گرفته است که مطالعات شیمیایی، فیزیکی و بیولوژیکی این طرح انتقال آب را انجام دهیم. تا به حال براساس نتایج تحقیقات پاسخ منفی در زمینه مسائل شیمیایی نگرفته‌ایم. از لحاظ بیولوژیکی گفتند در برخی نسبت‌ها ارتمیا امکان زنده ماندن نداشته ولی از لحاظ فیزیکی مطالعه نشده است.
البته در حال حاضر ما در شرایط اضطرار قرار نداریم، ۶ فاز برای این مطالعات در نظر گرفته شده و اگر این ۶ فاز به ما جواب داد، وارد بحث مسئله مالی می‌شویم. اما تاکید می‌کنم که انجام مطالعه دلیل بر اقدام نیست و تمام تلاش ما این است که مسئله را حل کنیم. من مطمئنم مطالعه انتقال آب از وان هم همانند خزر تنها در کتابخانه ها باقی خواهد ماند.
انتهای پیام/