به گزارش مشرق، در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «بررسی آشفتگی ها در بازار خودرو و راه حل‌های فوری تسویه بازار» آمده است: صنعت خودروسازی پتانسیل بالایی در ایجاد اشتغال و نقشی مؤثر در رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور دارد. پس از سال‌های متمادی تجربه اعمال تحریم‌های فعال، آمریکا و جامعه جهانی آسیب‌پذیری ایران در مورد تحریم‌ها را به خوبی شناخته‌اند. به طور کلی هدف اصلی در تحریم صنعت خودروسازی کشور، تحت تأثیر قرار دادن اشتغال حوزه تولید و درآمدهای ناشی از صادرات از این بخش است به نحوی که بتواند تلاش دولت ایران برای کاهش اتکا به صادرات نفت و ایجاد اشتغال در بخش‌های غیرنفتی را محدود کند.
بازار خودرو کشور همانند دیگر بازارها از ابتدای سال جاری تاکنون دستخوش آشفتگی شده است، هرچند بستر این آشفتگی و نابسامانی در تیرماه سال ۱۳۹۶ با تصویب نامه ممنوعیت ثبت سفارش و حذف‌گری‌مارکت‌ها و تخلف‌های وارداتی پس از آن آماده بود. به عبارت دیگر خروج آمریکا از برجام و عدم همکاری پژو و رنو و همچنین شوک بزرگ ارزی و اخلال در دیگر بازارها مزید بر علت عدم تعادل در بازار خودرو شد. دولت در اکثر بازارهای نامتعادل ورود کرد و به طور نسبی موجبات تعادل در آنها را فراهم کرد اما در بازار خودرو شاید به دلیل تبعاتش، تصمیم‌گیری جهت تسویه بازار و حذف رانت‌جویی‌های شکل گرفته را به تأخیر انداخت و در این بین تغییر مرجع ثبات‌ساز از شورای رقابت به سازمان حمایت مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان و همچنین تغییر وزیر صمت مزید بر علت شد.
در این مطالعه به طور خلاصه وضعیت موجود این صنعت با تکیه بر میزان تولید خودرو، صنعت قطعه‌سازی و واردات قطعات منفصله، بررسی قیمت تمام شده و مبالغ فروش در دو شرکت ایران خودرو و سایپا مورد تحلیل قرار گرفته است. در بخش‌های بعدی نیز چالشها و چرایی آشفتگی صنعت خودرو مورد بررسی قرار گرفته است. در انتها راهکارهای بهبود وضعیت و برون‌رفت از بحران در قالب دو برنامه کوتاه‌مدت و بلندمدت ارائه شده است.
۱. وضعیت موجود صنعت خودروسازی کشور
الف: تولید خودرو
وضعیت تولید مطابق نمودار ۱ نشان می‌دهد تولید خودرو در ۱۰ ماهه اول سال ۱۳۹۷ با کاهش ۳۵.۴ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل به ۸۱۲ هزار و ۹۷۹ دستگاه رسیده است. روند کاهش تولید خودرو که از اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۷ شروع شده بود در شهریورماه متوقف شد و رو به افزایش گذاشت اما در آبان ماه سال ۱۳۹۷ مجدداً روند کاهشی ادامه پیدا کرد. میزان تولید خودرو در دی ماه سال ۱۳۹۷ نسبت به آذرماه ۲۱ درصد رشد را نشان می‌دهد.
روند تولید خودرو در ۱۰ ماهه اول سال ۱۳۹۷ در دو خودروساز ایران خودرو و سایپا تقریباً روندی مشابه با روند کلی تولید در کشور دارد.
ب: وضعیت صنعت قطعه‌سازی و واردات قطعات منفصله خودرو
ارائه آمارهای دقیق برای صنعت خودروسازی با توجه به وجود دو انجمن مختلف یکی ذیل وزارت صمت و دیگری وزارت کار و رفاه اجتماعی و همچنین زنجیره وابسته به آن هم در حوزه تأمین و هم خدمات، کار مشکلی است. نتایج بررسی‌ها بر اساس مصاحبه‌های حضوری و آمارهای موجود نشان می‌دهد در حال حاضر ۱۵۳۰ واحد قطعه‌سازی اعم از کوچک، متوسط و بزرگ در کشور وجود دارد که میزان اشتغال ایجاد شده توسط این واحدها که زنجیره تأمین مواد را هم شامل می‌شود حدود ۵۵۰ هزار نفر برآورد می‌شود.
روند بیکاری و تعدیل نیرو در واحدهای کوچک و متوسط قطعه‌سازی با واحدهای بزرگ متفاوت است. واحدهای قطعه‌سازی بزرگ با روش‌هایی همچون کاهش شیفت، مرخصی‌های اجباری، حذف اضافه کاری و… و با امید به تغییر شرایط با دریافت مطالبات و افزایش تولید (افزایش سفارشات جدید قطعه)، حدود ۱۰ درصد تعدیل نیرو داشته‌اند. اما در واحدهای کوچک و متوسط وضعیت به مراتب بدتر است به گونه‌ای که در ۱۶ واحد قطعه‌سازی مورد بررسی، تقریباً بیش از ۳۰ درصد تعدیل نیرو اتفاق افتاده است که می‌توان تا حدودی آن را به کل واحدهای کوچک و متوسط قطعه‌سازی تعمیم داد.
*مطالبه ۲۰ هزار میلیارد تومانی قطعه سازان از خودروسازان
مطالبات قطعه‌سازان از خودروسازان تا پایان سه ماهه اول سال ۱۳۹۷ حدود ۴,۵۰۰ میلیارد تومان برآورد می‌شد که این مقدار به حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان تا پایان دی‌ماه رسیده است. این موضوع نشان می‌دهد اگرچه تحریم موجب افزایش افسارگسیخته مطالبات قطعه‌سازان شده است اما ریشه در گذشته و قبل از تحریم نیز دارد. قطعه سازان به عنوان بخش خصوصی واقعی بزرگترین قربانی روند فعلی در صنعت خودروسازی خواهند بود.در هفت ماه نخست سال جاری در مجموع واردات قطعات منفصله خودروهای سواری با کد تعرفه ۹۸۸۷ به ارزش دو میلیارد و ۹۱ میلیون دلار در رتبه اول اقلام عمده وارداتی بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۴ درصد رشد را نشان می‌دهد. اگرچه آمار ارزش واردات قطعات منفصله خودروهای سواری در ۹ ماهه ابتدایی سال جاری نشان دهنده رتبه اول واردات قطعات منفصله خودروهای سواری است اما واردات این اقلام با کاهش ۱۷ درصدی نسبت به مدت مشابه سال ۱۳۹۶ به ۲۳۳۷ میلیون دلار رسیده است. ارزش واردات قطعات منفصله جهت تولید خودرو سواری ردیف ۸۷۰۳ بنزینی با حجم سیلندر ۲۰۰۰ سی‌سی با ساخت داخل ۱۴ تا کمتر از ۳۰ به استثنای لاستیک به ارزش یک میلیارد و ۲۱۴ میلیون دلار بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل با کاهش ۴ درصدی مواجه شده است.
ج: مواد اولیه مصرفی در صنعت خودرو و قطعه‌سازی
عمده مواد اولیه مصرفی در خودرو مواد پلیمری، ورق سرد فولادی، آلومینیوم، مس کاتدی و فولاد آلیاژی است. در جدول ۱ تغییر متوسط قیمت مواد اولیه مصرفی مورد استفاده در صنعت خودرو در آبان ۱۳۹۷ نسبت به اسفند ۱۳۹۶ ارائه شده است. نتایج نشان می‌دهد بیشترین تغییرات در آلومینیوم با ۱۲۶ درصد افزایش و کمترین مربوط به فولاد آلیاژی با ۵۰ درصد افزایش بوده است.
امکان تأمین ورق فولادی، آلومینیوم، مس کاتدی و سرب در کشور وجود دارد و تنها فولاد آلیاژی از خارج کشور تأمین می‌شود. البته ذکر این نکته بسیار حائز اهمیت است که قطعه‌سازان به دلیل نداشتن نقدینگی، هم در تأمین مواد اولیه داخلی و هم خارجی با مشکل مواجه‌اند. تأمین مواد اولیه داخلی عمدتاً از طریق بورس انجام می‌شود که نیاز به پرداخت نقدی است و در مورد تأمین از خارج هم مشکل نقدینگی و هم پروسه ثبت سفارش عمده چالش این بخش برای قطعه‌سازان است.
*به صدا درآمدن زنگ خطر در صنعت خودروسازی
د: بررسی بهای تمام شده تولید و درآمد فروش خودروهای داخلی در ایران خودرو و سایپا
بررسی صورت‌های مالی میان دورهای ۹ ماهه منتهی به ۳۰ آذرماه ۹۷ نشان می‌دهد زیان انباشته ایران خودرو و سایپا بیش از ۱۰ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان است. از طرفی مطالبات قطعه‌سازان از کل خودروسازان حدود ۲۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. زنگ خطر در صنعت خودروسازی کشور به صدا در آمده و نیازمند چاره‌اندیشی برای برون‌رفت از این بحران است. راه‌حل این بحران مطمئناً با لحاظ هر دو طرف عرضه و مصرف، می‌تواند به حل مشکلات صنعت خودرو و در نهایت رسیدن به ثبات در بازار خودرو کمک کند. به این منظور بررسی دقیق بهای تمام شده تولید و درآمد فروش خودروهای داخلی مورد تأکید است.
مطابق جدول ۲، اگر چه شرکت ایران خودرو در ابتدای دوره ۹ ماهه نخست سال ۱۳۹۷ سود انباشته حدود ۴۴۰ میلیارد تومانی داشته اما در انتهای دوره منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ با زیان انباشته بیش از ۴ هزار و ۶۰۰ میلیارد تومانی مواجه شده است. این در حالی است که زیان انباشته شرکت ایران خودرو برای دوره شش ماهه نخست سال ۱۳۹۷ حدود ۲ هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان بوده است. نکته حائز اهمیت این است که سهم هزینه‌های مالی از زیان خالص این شرکت در دوره مورد بررسی بیش از ۴۰ درصد است.
همچنین وضعیت سود و زیان شرکت سایپا برای دوره منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ در جدول ۲ نشان داده شده است. این شرکت در ابتدای دوره ۹ ماهه نخست سال ۱۳۹۷ زیان انباشته بیش از یک میلیارد و ۱۰۰ میلیارد تومانی داشته که در انتهای دوره منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ به زیان انباشته بیش از ۶ هزار و ۱۰۰ میلیارد تومانی رسیده است. این در حالی است که زیان انباشته شرکت ایران خودرو برای دوره شش ماهه نخست سال ۱۳۹۷ حدود ۲ هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان بوده است. سهم هزینه‌های مالی از زیان خالص این شرکت نیز همانند شرکت ایران خودرو سهم عمده‌ای از زیان خالص را به خود اختصاص داده است به گونه‌ای که سهم هزینه‌های مالی در دوره مورد بررسی بیش از ۳۲ درصد زیان خالص این شرکت است.
مطابق نمودار ۳، طی چهار سال منتهی به سال ۱۳۹۶ در شرکت ایران خودرو، همواره مبالغ فروش بیش از بهای تمام شده محصولات بوده است اما، مبالغ فروش در شش ماهه نخست سال ۱۳۹۷، یک هزار میلیارد تومان کمتر از بهای تمام شده بوده است. این روند در نه ماهه نخست سال ۱۳۹۷ ادامه یافته به گونه‌ای که مبالغ فروش، بیش از دو هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان کمتر از بهای تمام شده بوده است. روند فروش و بهای تمام شده محصولات گروه سایپا طی دوره ۱۳۹۲ تا شش ماهه اول سال ۱۳۹۷ در نمودار ۴ - ب نشان داده شده است. طی چهار سال و نیم اخیر مبالغ فروش همیشه بیش از بهای تمام شده بوده است. در نه ماهه منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ مبالغ فروش، بیش از دو هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان کمتر از بهای تمام شده بوده است.
ایران خودرو در سال ۱۳۹۲ چیزی حدود ۷ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان صرف تولید محصولات خود کرده، حال آنکه درآمدی نزدیک به ۸ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان از فروش خودروهای مورد نظر نصیب این شرکت شده است. در سال ۱۳۹۳ نیز این شرکت ۱۴ هزار و ۲۵۰ میلیارد تومان صرف تولید محصول کرده و در مقابل، حدود ۱۶ هزار و ۷۵۰ میلیارد تومان رقم فروش آنها بوده است و به این ترتیب حدود ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان سود از تفاوت بهای فروش و قیمت تمام شده عاید این شرکت شده است. همچنین، در سال‌های ۱۳۹۴، ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ به ترتیب حدود یک هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان، دو هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان و یک هزار و ۸۵۰ میلیارد تومان سود از محل تفاوت قیمت فروش و بهای تمام شده عاید شرکت ایران خودرو شده است. این در حالی است که در ۹ ماه نخست سال ۱۳۹۷، مبلغ بهای تمام شده شرکت ایران خودرو حدود ۱۷ هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان بوده و مبلغ فروش، حدود ۱۵ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومان بوده است.
شرکت سایپا هم در سال ۱۳۹۲، بیش از سه هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان بهای تمام شده تولید داشته، حال آنکه مبلغ فروش آنها نزدیک به سه هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان بوده است. در سال ۱۳۹۳ هم سایپا توانسته بیش از شش هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان خودرو بفروشد، حال آنکه مبلغ تمام شده تولید این شرکت کمتر از پنج هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان بوده که سودی معادل یک هزار و ۱۰۰ میلیارد تومان از این محل برای این شرکت به ارمغان آورده است. همچنین، در سال‌های ۱۳۹۴، ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ به ترتیب حدود یک هزار میلیارد تومان، یک هزار و ۹۰۰ میلیارد تومان و یک هزار و ۴۰۰ میلیارد تومان سود از محل تفاوت قیمت فروش و بهای تمام شده عاید شرکت سایپا شده است. این شرکت طی نه ماه ابتدایی سال ۱۳۹۷، بیش از پنج هزار میلیارد تومان صرف تولید محصول کرده و در عوض، پنج هزار و ۳۰۰ میلیارد تومان از ناحیه فروش آنها درآمد به دست آورده است. که موجب شده سودی حدود ۳۰۰ میلیارد تومانی در نیمسال نخست سال جاری از این محل به دست آورند. این موضوع به وضوح نشان می‌دهد که زیان شرکت سایپا در شش ماهه اول ناشی از محل تولید نبوده است. اما در سه ماهه منتهی به ۳۰ آذر ۹۷ زیان شرکت از محل تولید خود را نشان داده به گونه‌ای که حدود ۹ هزار میلیارد تومان مبلغ بهای تمام شده بوده است و مبلغ فروش حدود ۶ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان بوده که زیان بیش از ۲ هزار و ۲۰۰ میلیارد تومانی را از این محل نشان می‌دهد.
در جدول ۳، تعداد تولید و فروش به تفکیک نوع خودرو تولیدی در دو شرکت سایپا و ایران خودرو نشان می‌دهد که تقریباً همه خودروهای تولیدی به فروش رفته و حتی در برخی موارد از ظرفیت تولید مانده از دوره قبل هم به فروش اضافه شده است. همچنین برآورد تولید در سه ماهه پایانی سال ۱۳۹۷ و سه ماهه ابتدایی سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که نمی‌توان چندان امیدی به تسویه تعهدات قبلی خودروسازان تا پایان سه ماهه نخست سال ۱۳۹۸ داشت.
همانگونه که در نمودار ۵ نمایش داده شده است، بررسی سود و زیان در دو شرکت ایران خودرو و سایپا به ازای هر خودرو تولیدی بر اساس مبلغ فروش و بهای تمام شده در ۹ ماهه نخست در مقایسه با شش ماهه نخست سال ۱۳۹۷ نشان می‌دهد در شش ماهه ابتدایی سال جاری، شرکت سایپا به جز در خانواده پراید که به ازای هر خودرو بیش از ۵۰۰ هزار تومان زیان ده بوده است در بقیه تولیدات مبلغ فروش بیش از بهای تمام شده بوده است. حتی در خودروی سراتو این اختلاف به بیش از ۲۳ میلیون تومان رسیده است. اما در بررسی صورت‌های مالی ۹ ماهه ابتدایی سال جاری این روند به کلی تغییر کرده و در تمامی تولیدات به جز برلیانس مبلغ بهای تمام شده بیش از مبلغ فروش است.
مبلغ فروش در شرکت ایران خودرو در شش ماهه ابتدایی سال جاری، تنها در سه خودروی هایما، سوزوکی و دانگ فنگ، بیش از بهای تمام شده بوده و در بقیه تولیدات مبالغ بهای تمام شده بیش از فروش بوده است. در گروه سمند و دنا به ازای هر خودرو به ترتیب بیش از ۱۰ و ۸ میلیون تومان مبلغ فروش کمتر از بهای تمام شده بوده است. در گروه پژو این زیان برای هر خودرو به حدود ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان می‌رسد.
در ۹ ماهه ابتدایی سال جاری میزان اختلاف بهای تمام شده و مبلغ فروش بیشتر شده به گونه‌ای که تفاوت بهای تمام شده با مبلغ فروش در گروه پژو و سمند به ترتیب به ۷ میلیون و ۳۰۰ هزار تومان و ۱۴ میلیون و ۷۰۰ هزار تومان به ازای هر خودرو رسیده است.
