سال‌های اخیر وضعیت «رشد علمی» در ایران شرایط خاصی را تجربه می کند. خیابان انقلاب پاتوق فروش پایان‌نامه‌ها شده، خبر از سرقت علمی برخی از دانشگاهیان منتشر می‌شود و از سویی آمارهای از رشد علمی سریع ایران خبر می‌دهند.
دی‌ماه امسال یک استاد دانشگاه آلمانی در فیسبوک خود خبر داد که محمدباسط دُرازهی نماینده مردم سراوان در مجلس، از او سرقت علمی کرده است.
از سوی دیگر که در برخی گزارشات اخیر توسط رسانه‌های داخلی، اعلام شده است که ایران بیشترین شتاب رشد علمی جهان را دارد و حتی چندی پیش منصور غلامی، وزیر علوم چندی پیش گفته بود: «امروز ایران در بین کشورهای اسلامی از نظر دستاوردهای علمی رتبه نخست را دارد.»
حالا دانشگاه استنفورد در یکی از مطالاعات جدید خود، «خروجی علمی ایران: کمیت، کیفیت و فساد» به بررسی ابعاد تولید علم ایران پرداخته است. این مطالعه در زیر مجموعه پروژه «ایران ۲۰۴۰» دانشگاه استفورد انجام شده، پروژه‌ای که قصد دارد با جمع‌آوری مطالعات محققان ایران در اطراف دنیا به سوالاتی در زمینه آینده ایران در حوزه‌های اقتصادی و توسعه در بلندمدت پاسخ بدهد.
سرعت افزایش کمیت تحقیقات علمی در ایران؛ به شدت سریع!
این مطالعه نشان داده که چیزی که در واقع بسیاری آن را به عنوان رشد علمی سریع در ایران اعلام می‌کند، در واقع رشد سریع کمیت تحقیقات علمی در کشور است.
در همین رابطه در این مطالعه آمده است: «ایران در آمار تعداد سالانه تحقیقات منتشر شده، رشد استثنایی دارد، رشدی با سرعتی بسیار بیشتر از رشد کشورهای چین، کره‌جنوبی، هند و ترکیه.»
در سال ۱۳۷۶، تعداد تحقیقات منتشر شده در ایران حدود ۱۰۰۰ مورد بود، حالا در سال ۱۳۹۷ این میزان به بیش از ۵۰هزار مورد رسیده، موضوعی باعث شده سهم ایران در خروجی علم در جهان از ۰.۱ درصد، به ۲.۶درصد برسد.
.jpg)
این رشد سریع کمی تحقیقات علمی ایران دلایل مختلفی مثل افزایش شدید جمعیت ایران دارد و از سویی تغییر جامعه سنتی به یک جامعه مدرن که باعث فرستاده شدن جمعیت بیشتری از جوانان ایران به دانشگاه‌ها و در نتیجه افزایش تعداد تحقیقات علمی یکی از دلایل اصلی این اتفاق است.
اما با وجود این رشد سریع در کمیت تحقیقات علمی، مطالعه دانشگاه استفورد، خبرها در رابطه با رشد علمی ایران آنقدر ها هم خوب نیست. در این رابطه در این مطالعه نوشته شده است: «رتبه بالا ایران، باعث شده تا برخی در ایران از وقوع یک معجزه در خروجی علمی این کشور خبر بدهند. اما کدام عوامل اقتصادی‑اجتماعی، سیاسی و جمعیتی به این روند کمک کرده‌اند؟ علاوه بر کمیت، چگونه کیفیت خروجی علمی ایران در طول زمان تکامل یافته است؟»
کیفیت؛ ضعف اصلی ایران در رشد علمی
اما برخلاف وضعیت به وجود آمده در رابطه با کمیت تحقیقات علمی، نتایج در رابطه با کیفیت تحقیقات علمی ایران چندان مناسب نیست.
محققان تحقیق منتشر شده در پروژه ایران ۲۰۴۰ با بررسی مسائلی مثل تعداد تحقیقات ایرانی که در منابع خارجی استفاده شده‌اند و افزایش بازار سیاه تحقیقات علمی و ... به این نتیجه رسیده‌اند که وضعیت ایران در زمینه کیفیت تحقیقات علمی خوب نیست. نتایج این مطالعات این نشان می‌داد میزان استناد به تحقیقات ایرانی هم با افزایش کمیت تحقیقات افزایش پیدا کرده اما با میزانی بسیار کمتر از حد انتظار.
در رابطه با علت افزایش کمیت و عدم رشد کیفیت تحقیقات علمی در این مطالعه آمده است: « با افزایش تعداد دانشجوهای دکترا که به دلایل مختلف مجبور به انتشار مقالات متفاوات هستند، کمیت تحقیقات علمی افزایش پیدا کرده ولی از سوی دیگر به دلیل کمبود سیاست‌ها و برنامه‌های درست کیفیت این مطالعات به مشکل خورده و این عامل اصلی ایجاد فساد در تحقیقات است.»
در ادامه این مطالعه آمده است: « ایران باید گام‌های بزرگی برای رشد یکپارچگی و اخلاق علمی بردارد، قبل از اینکه دست آوردهای علمی این کشور از چنین فعالیت‌های آسیب ببینند.»